İkilemeler
İKİLEMELER
Anlamı güçlendirmek, anlatıma canlılık kazandırmak için aynı ya da benzer sesli, yakın, eş ya da karşıt anlamlı sözcüklerin yan yana kullanılmasıyla oluşan söz öbeklerine ikileme denir.
BİÇİMSEL YAPILIŞLARI BAKIMINDAN İKİLEMELER:
EK ALMADAN OLUŞANLAR:
1. Aynı sözcüklerin yinelenmesiyle:
kolay kolay, rahat rahat, güzel güzel, sıra sıra, teker teker, uzun uzun, üçer üçer, tek tek, demet demet, seve seve, çabuk çabuk...
2. Eş ya da yakın anlamlı sözcüklerin art arda gelmesiyle:
yalan yanlış, hısım akraba, güçlü kuvvetli, akıl fikir, doğru dürüst, mal mülk, eş dost, kılık kıyafet, kırık dökük, ağrı sızı, köşe bucak, ses seda, bet beniz, üst baş...
3. Karşıt anlamlı sözcüklerin art arda gelmesiyle:
az çok, aşağı yukarı, alt üst, yaz kış, büyük küçük, ileri geri, er geç, acı tatlı, genç ihtiyar, dost düşman, iyi kötü...
4. Anlamca birbiriyle ilgili sözcüklerin birlikte kullanılmasıyla:
ana baba, giyim kuşam, top tüfek, yer yurt, saç baş, ana oğul, kör topal, para pul...
5. Biri anlamlı diğeri anlamsız sözcüklerin art arda gelmesiyle:
eski püskü, yırtık pırtık, ufak tefek, eğri büğrü, estek köstek, incik boncuk, çoluk çocuk, bakkal çakkal, sıkı fıkı, süs püs, hayal meyal, soy sop...
6. Her ikisi de anlamsız sözcüklerin art arda gelmesiyle (Tek başına anlamı olmayan ama birlikte kullanıldığında bir anlam ifade eden ve sesçe birbirine benzeyen sözcüklerin tekrarlanmasıyla oluşan ikilemeler): abur cubur, ıvır zıvır, eciş bücüş, abuk sabuk, pılı pırtı, kem küm, süklüm püklüm, allak bullak, çıtı pıtı, apar topar, paldır küldür, karman çorman...
7. Yansıma sözcüklerden oluşan ikilemeler: şırıl şırıl/ mırıl mırıl/ vızıl vızıl/ horul horul/ gümbür gümbür/ çatır çatır/ gıcır gıcır/ güm güm/ çat çat/
8. ”m” harfiyle yapılan ikilemeler: ayva mayva, para mara, çarşı marşı, bal mal, süt müt,
EK ALARAK OLUŞANLAR:
1. Yalnız birinci sözcük ek alabilir: dişe diş, göze göz, başa baş, bire bir, teke tek...
2. Yalnız ikinci sözcük ek alabilir: el ele, göğüs göğüse, baş başa, iç içe, yan yana, omuz omuza, diz dize, yüz yüze...
3. Her iki sözcük de ek alabilir: döne döne, bata çıka, enine boyuna, düşe kalka;
gider gitmez, bakar bakmaz, düşer düşmez, daldan dala, dilden dile, günden güne, baştan başa; inişli çıkışlı, altlı üstlü, sağlı sollu, irili ufaklı; ucu ucuna, pisi pisine, boşu boşuna, günü gününe, olan oldu, olan olmuş, oldum olası, oldum olasıya,...
4. Yinelenen sözcükler arsına “mi” edatı girebilir: sağlam mı sağlam, güçlü mü güçlü, güzel mi güzel, tatlı mı tatlı, yaramaz mı yaramaz, akıllı mı akıllı...
5. Kimi ikilemeler araya başka kelimelerin girmesiyle oluşur: bağırdı da bağırdı, koştu da koştu, anlattı da anlattı...
6. Birinci sözcük “ler”, ikinci sözcük “-i” eki alarak belirtili ya da belirtisiz ad tamlaması biçiminde oluşabilir: hocaların hocası, güzeller güzeli, efendiler efendisi...
UYARI:
♦1. İkilemeler daima ayrı yazılır.
♦2. İkilemeleri oluşturan sözcükler arasında noktalama işareti kullanılmaz.
♦3. Bazı ikilemeler kalıplaşmış olduğundan yerleri değiştirilemez.
Aşağı yukarı iki yıldır görüşemiyoruz
Yukarı aşağı iki yıldır görüşemiyoruz. (denemez)
♦4. İkilemeler bölünemez, cümle içinde grup olarak değerlendirilir.
Üç aşağı beş yukarı bütün öğrenciler ödevlerini yapmış.
♦5. Bir cümlede iki ayrı ikileme kullanılırsa bunların arasına virgül konur.
Ağır ağır, düşüne düşüne yol alıyoruz.
♦6. Her ikisi de anlamsız sözcükten oluşan ikilemelerde ikilemeyi oluşturan sözcükler tek başlarına kullanılamaz.
“Kafam karman çorman olmuştu.”
“karman çorman “ ikilemesinin bir anlamı vardır. Fakat “karman” ve “çorman” sözcüklerinin ayrı ayrı anlamları olmadığından tek başlarına kullanılmaları mümkün değildir.
♦7. İkilemeler cümlede isim, zamir, sıfat, zarf gibi değişik türlerde kullanılabileceği gibi öge olarak da özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci, yüklem gibi görevlerde bulunur.
Yeşil yeşil erikler dikkatimizi çekti. (sıfat)
Çocuklar bahçede güzel güzel oynuyorlar. (zarf)
♦ İkilemelerde anlamı pekiştirme, güçlendirme, abartma ile birlikte çokluk kavramı da vardır. Çokluk kavramı kimi zaman nicelikseldir.
Deste deste para verdim. (niceliksel)
Güzel güzel çocukları vardı. (niteliksel)
Kucak kucak çiçek topladık. (niceliksel)
Bahçede tatlı tatlı sohbet ediyorlardı. (niteliksel)
Tabak tabak yemek yedi. (niceliksel)
Ağlaya ağlaya gözlerinden oldu. (abartma)
Güle güle bir hal olduk. (abartma)
Sokak sokak kiralık ev aradık. (abartma)
♦Komşu komşunun külüne muhtaçtır. (ikileme değildir)
İKİLEME ÖRNEKLERİ
Epi topu bir gazete-kitap bir de hediyelik eşya alacaklardı.
Çamurların içinde bata çıka yürüdüler.
Başlarına gelecek zarar ziyandan korkmaya başladılar.
Patlıcan matlıcan, sarma marma yok.
Döne dolaşa yanımıza yaklaştı.
Böyle kaba saba konuşması beni rahatsız ediyor.
Sabahtan beri düşe kalka karda yol alıyordu.
Saçma sapan sözleriyle herkesi güldürüyor.
Bu çocuk yalan yanlış şeyler söylüyor.
Konu komşu da üzüme doydu.
Bu işe sonucunu bile bile girdim
O, senin için deli divane oluyor.
Köye gidince dayımla dere tepe dolaştım.
Merdivenleri çıkana kadar kan ter içinde kaldım.
Kabı kacağı kalaylattım.
Suya sabuna dokunmadan işi halletti.
Çoktan ev bark sahibi oldular.
Kahvaltı yapmadan apar topar gitti.
İstediği parayı zar zor tamamladım.
Bunların aslı astarı yok.
Anlı şanlı bir aileden geliyor.
Ona yıllarca kul köle olmuş.
Yorgun argın kalkıp onu ziyarete gitti.
Çula çaputa önem vermem diyor.
Kapıya iri yarı bir adam koymuşlar.
Ufak tefek işleri kolayca yapabiliyorsun.