İsim Tamlamaları

            AD TAMLAMASI
Bir ismin bir ya da daha çok isim tarafından tamlanmasından oluşan söz gruplarına isim tamlaması denir.
Belirtili ya da belirtisiz isim tamlamasına girmiş olan sözcüğün türü ne olursa olsun isimleşmiş sayılır.
İsim tamlamalarında birinci isim tamlayan, ikinci isim tamlanan olur.
Duvarın yüksekliği,   okul yolunun genişliği,   ağaç masa, deniz suyu
İSİM TAMLAMALARININ ÇEŞİTLERİ
1.Belirtili ad tamlaması.
2.Belirtisiz ad tamlaması
3.Takısız ad tamlaması.
4.Zincirleme ad tamlaması.
 
1.BELİRTİLİ AD TAMLAMASI
Bu tür tamlamalarda tamlayan, tamlananın belli bir varlığa ait olduğunu gösterir. Belirtili isim tamlamalarında hem tamlayan hem tamlanan ek alır. Tamlayan –in(-ın, -un, -ün), tamlanan isim –i(-ı, -u, -ü) ekini alır. Her iki ek de sesli uyumu kuralına uyar.
Öğretmen-in kimliğ-i                                    
Masa-n-ın örtü-s-ü                                        
Çalışma-n-ın karşılığ-ı
Ayşe-n-in anne-s-i
Hasta-n-ın sağlığı
Para-n-ın üst-ü
►Ad tamlamalarında tamlayanın aldığı -(n)ın eki ilgi, tamlananın aldığı i(-ı,-u,-ü) eki iyelik ekidir.
►Belirtili isim tamlamalarında sesli harfle biten tamlayanlarda araya ”n” kaynaştırma harfi, tamlananlarda ise “s” kaynaştırma harfi girer.
Anne-n-in çaba-s-ı, okulu-n-un bahçe-s-i, kızı-n-ın yavru-s-u, anası-n-ın dua-s
► “Su” ve “ne” sözcükleriyle ad tamlaması yapıldığında araya “y” kaynaştırma harfi girer.
Suyun reng-i                                         
Suyun akış-ı
Çeşmenin suyu                                   
Derenin suyu
Neyin kirası
Neyin parası
           
Belirtili Ad Tamlamalarıyla İlgili Bazı Özellikler:
a) Belirtili ad tamlamalarında tamlayan, tamlanan ya da her ikisi bir sıfat tarafından nitelenebilir. Bu durum tamlananın türünü değiştirmez.
Yaşlı kadın-ın çanta-sı
Kadın-ın eski çanta-sı
Yaşlı kadın-ın eski çanta-sı
Yeni okulun müdürü de gelmiş
Yeni okulun eski müdürü de gelmiş.
Okulun eski müdürü de gelmiş.
Genç Türklerin son kalesi
İlk ayrılığın buruk acısını unutamamıştı.
Kırmızı çiçeklerin tatlı kokusu etrafa yayıldı.
 
►Bu tür tamlamalara “arasına sözcük girmiş isim tamlaması” da denir. Bu durum sadece belirtili isim tamlamalarında görülür.
Annemin kulağımdan hiç gitmeyen sesi.
Kapının kırık kolu.
Afrika’nın balta girmemiş ormanları.
Dedemin eski bastonu.
Denizin engin maviliği
Kardeşinin son bakışları kalmıştı aklında.
Son günlerin en çok beğenilen filmi vizyona girdi.
b) Zamirler ad tamlaması kurabilir. Bir tamlamada zamirler tamlayan ya da tamlanan olabilir.
UYARI: Belirtili ad tamlamalarında tamlayan birinci tekil veya birinci çoğul kişi zamiri ise; tamlayan eki –(in) değil, “-im”dir.
Ben-im kalem-im
Sen-in   kalem-in
O-n-un kalem-i
Biz-im kalem-imiz
Siz-in   kalem-iniz
Onlar-ın kalem-leri
Şunun şura
Kimin sesi
Benim arkadaşım, 
Çocukların birçoğu,
Kendisinin işi
Sevgi’nin kendisi
Onların kimi var?
Bunların hepsini yukarı çıkarın.
Onun çantası daha büyüktü.
Onların evi bu sokağın başında
Kaç şair kaldı onun sesini devam ettiren.
Fırtına yüzünden ağaçların birçoğu kırılmış.
            Kimin sözünü dinlemiyormuş?
Şu kadın Ege’nin neyi oluyormuş?
            Kitapların hangisi bu konuyu anlatmış?
            Bunların hiçbiri okulu sevmiyor mu?
► Tamlayanı zamir olan ad tamlamalarında, tamlayan zamir düşebilir. Kalan tamlanana “tamlayanı düşmüş ad tamlaması” denir. Bu durum tamlanan için de geçerlidir.
Bu soruları onun babası yanıtlamış.
Bu soruları babası yanıtlamış.
Tünel o kadar uzundu ki ucu zor görünüyordu.
Uykusu ağırdı ama erken kalkmasını da bilirdi.
Arkadaşı dün de gelmişti buraya.
Kardeşim de yatılı okula gidecek.
Dayısı bu işe çok kızacak.
            Hatırı olmasa bir daha gitmem oraya.
UYARI: Tamlayanın düştüğü durumlarda yalnızca tamlanan bir isim tamlaması yapmaz. “Gömleği çok güzeldi “ cümlesinde bir isim tamlaması yoktur; tamlayanı düşmüş isim tamlaması vardır. 
►Belirtili isim tamlamalarında tamlanan da düşebilir. Daha çok konuşma dilinde görülen bu özelliğe yazılarda da rastlanabilir.
Okulda bulduğum bu cüzdan öğretmeninmiş.
Hiç kuşku yok ki bu başarı gençlerindir.
Bu ev kardeşimindir.
Bu dolaptaki gömlek senin mi?
c)Tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir:
Türkçe tamlamalarda tamlayan önce, tamlanan sonra gelir. Bu sıralanış şiirlerde uyak düzeni yüzünden değişir.
Yaş otuz beş yolun yarısı eder
Dante gibi ortasındayız ömrün.
Kızaran nara benzersin dalın tepesinde
En yüksek dalında unutulmuş, bir ağacın. Orhan Veli
Bütün ırmakları dünyanın Kızılırmak’tan geçer. H.Hüseyin.
Gözlerin akıyor içinden gecenin
Belki de özü bu sözde gizliydi bilginin.
Biter mi hasreti suya yamacın.
Sesi beni çok etkiliyor dalgaların.
Aşığıyım beni çağıran bu sesin
Yaprakları dökülmüştü ağaçların.
Birden neşesi kaçtı yolcuların.
Her günü, her anı dolu insanın.
Gün geçtikçe sırlarını öğreniyoruz doğanın.
Serinliği basınca akşamın, yeni bir mevsimin gelmekte olduğu hissedildi.
d) Tamlananı adlaşmış sıfattan oluşan belirtili ad tamlaması olabilir:
(Bir sıfat tamlamasında isimle sıfat yer değiştirilip isim tamlaması yapılabilir.)
Kızların güzeli  ( güzel kızlar )
Öğrencinin iyisi
Çocukların yaramazı
Elmanın çürüğü
Meraklının biri benden önce açmış mektubu
Tarlanın taşlısı
Çobanın biri
e) İsmin “-den” (ayrılma) hali eki, tamlayan eki (-in) yerine geçip ad tamlaması kurabilir.
Aşağıdakilerden hangisi.
Seyircilerden bazıları
Adamlardan biri,
Çocuklardan birçoğu
Gelenlerden biri, kardeşimdir.
Dostlardan birkaçı.
Öğrencilerden ikisi beklesin, diğerleri bizimle gelsin.
Akrabalarından birkaçı bu şehirde yaşıyordu.
Yörenin halk masallarından bir kısmını derlemiş.
f) Bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabileceği gibi, bir tamlanan birden fazla tamlayana da bağlanabilir.
Ağaçların dalları, yaprakları, gövdesi öyle görkemliydi ki...
Yurdumun dağları, yaylaları, ovaları
Kentimizin caddeleri, sokakları ve parkları tertemizdi.
Senin güzelliğini, asaletini kimler kıskanmaz ki…
Sigaranın dumanı, zehri onu büsbütün hasta etti.
Kırların, çiçeklerin, kuşların, böceklerin neşesi hepimizi coşturmuştu.
Öğretmenlerin, öğrencilerin çoşku dolu alkışları hiç dinmedi.
Şehzadelerin, sultanların eğitimini üstlenirdi lalalar.
Şiirin, tiyatronun, sinemanın önemini kavrayamadık.
g) Belirtili ad tamlamaları cümlenin öğesi olabilir:
Geçen ay ağaçların yaprakları yemyeşildi. (özne)
Yine yakmış yar mektubun ucunu. (nesne)
Onunla okulun kapısında karşılaştık. (dolaylı t.)
Tiyatronun kulisinde prova yapıyorlarmış.
Bu muhteşem yalı bana dedemin armağanıdır. (yüklem)
Tiyatronun kulisinde prova yapıyorlarmış.
Televizyonun sesi bizi rahatsız etmişti.
h) Bazen de tamlayan eki düşmüş ad tamlamaları görülür:
Bizim amcaoğlu bu hafta evlendi.
Kalem ucu kalmadı.
ı) Belirtili ad tamlamalarında bazen tamlanan (iyelik) eki düşebilir:
Bizim kız, Ali Dayı’nın araba,
Bizim sokak hareketli günler yaşıyor
Senin kaset dün okulda çalınmış.
İzmir köfte yemeye gidelim mi?
Komşunun oğlan, kızı kaçırmış.
Bizim evde ders çalışıyordun.
i) Belirtili ad tamlamalarında hem tamlayan hem de tamlanan ekinin düştüğü görülür:
O kız da sen yaştaydı, herhalde. (senin yaşındaydı)
j) Ad eylemler tamlayan ya da tamlanan olabilir:
Süre yaklaştıkça kalbinin atışı artıyordu.
Okumanın yararı
Okulun açılışı      
(UYARI: Fiilimsiler ad tamlaması kurmaz. Çünkü isim tamlaması iki isim arasında ya da bir isimle bir zamir arasında kurulur.    Zirve Dergisi 2006-Sayı:11)
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir isim tamlaması kullanılmıştır?
A)Kardeşimin böyle bir şey yapacağını sanmıyorum.
B)Okulun ne zaman açılacağını bile bilmiyordu.
C)Arkadaşının kitabını bulamayınca çok üzüldü.
D)Evinin düzenli olmasına özen gösterirdi.
E)Sarsıntının önce nerede olduğu öğrenilemedi.
                                                           (1987-ÖYS)
 
1.2-BELİRTİSİZ AD TAMLAMASI
Tamlayanın ek almayıp, tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır. Bu tür tamlamalarda bir ismin başka bir isme aitliğinden çok bir nesne ya da kavram ismi oluşturmak esastır. Bu tamlamalar genel olarak tür bildirirler.
Ayakkabının bağı (Belli bir ayakkabıya ait bağ)
Ayakkabı bağı       (bağ türü)          
Kavak ağacı, çam ağacı, elma ağacı, söğüt ağacı (ağaç türleri)
kol saati, duvar saati, masa saati, kum saati (saat türleri)
toplantı masası, yemek masası, çalışma masası (masa türleri)
ayak izi, giriş kapısı, okuma kitabı, not defteri, rüzgar gülü, orman alanı, müzik tutkusu, deniz mavisi…
Karşı tepeler birer çiçek bahçesi gibiydi.
Kent yaşamına uyum sağlamak kolay değildir.
Su borusu patlayınca her yeri su basmış
Yeni bir okul çantası almak istiyormuş
Sanat yönetmeni, bu filme damgasını vurmuş.
Araba camından dışarı bakmak tehlikelidir.
Çoban koyun sürüsünü karşı tarafa yönlendirdi.
Pencere camından içeriye bir kuş tüyü girdi.
UYARI: Belirtisiz ad tamlamaları araya sıfat almaz. Ancak sıfatlarla nitelenebilirler.
Pembe    çocuk odası                                  iki           çoban köpeği
Sıfat        Bsiz ad tam.                                  Sıfat            Bsiz ad tam.
Soğuk kış günlerinde sobanın etrafına toplanır, çıtırdayan ateşi seyrederdik.
Kış günleri ® nasıl kış günleri? ®   soğuk     kış günleri
Bsiz ad tam.                                         Sıfat      Bsiz ad tam.
Kırmızı çocuk hırkası 
Hüzünlü bir aşk türküsü
Yeni kol düğmelerini partide takacakmış.
Şirin köy evleri kaldı geride
*Belirtisiz isim tamlamaları bir adı niteleyerek sıfat görevinde kullanılabilir.
Çiçek bozuğu yüzüyle hemen fark ediliyordu.
Can yoldaşı insanlar
Yosun yeşili gözleri gözlerimin önünden hiç gitmiyor.
Üzerinde kar beyazı bir gömlek vardı.
“Deniz mavisi gözleri   öyle tatlıydı ki...”
Ateş rengi        bulutlar ufku kapladı.
Çocuk işi     bahaneler sana hiç yakışmıyor.
Burada el işi örtüler sergileniyor.
Gökyüzünü kül rengi bulutlar kapladı.
Zümrüt yeşili gözlerini kısıyor.
Belirtisiz tamlama şu anlam ve görevlerde kullanılır:
a)Belirtisiz tamlamaların çoğu tür gösterir:
Türk bayrağı
Okul çantası
Kadın eldiveni
Yolcu treni
b)Yiyecek ve içeceklerin neden yapıldığını gösterir:
incir reçeli
yaprak dolması
üzüm suyu
çam balı
c)Tamlayan kişi ve yer adları olursa çıkış yerlerini, yetiştikleri terleri gösterir:
Amasya elması, Van kedisi, Tiftik keçisi
Ankara armudu
Kars balı
Susurluk ayranı
Silifke yoğurdu
d)Yer adı olarak kullanılır; bunların çoğu bileşik sözcük biçimindedir:
Adapazarı, Kuşadası, Muş Ovası, Toros dağları…
e)Zaman gösteren sayı adları, belirtisiz tamlama biçiminde kullanılır:
1923 yılı
93 harbi
1994 yazı
f)Tamlayan “benzetme, gibi olma” anlamı kazandırır:
canavar düdüğü
mısır püskülü,
kestane rengi
parmak üzümü
kol böreği
g)Gazete, dergi, kurum, gün, ay bildiren adlar kurar:
Türk Dil Kurumu
Cuma günü
Çocuk Esirgeme Kurumu
h)Meslek adı bildirirler:
Edebiyat öğretmeni
Ziraat mühendisi
Göz doktoru
Sağlık memuru
ı)Fiilimsilerle de belirtisiz tamlama kurulabilir:
düşünme payı
dinlenme ihtiyacı
elde etme hırsı
i)Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan, tamlananın nedenini belirtir:
deprem felaketi
sel felaketi
galibiyet sevinci
sevinç gözyaşları
kaza korkusu
UYARI: İki iyelik eki üst üste gelemeyeceğinden tamlanan görevine giren belirtisiz ad tamlamalarının tamlananlarındaki iyelik eki düşer.
Senin okul çantan yine yırtılmış.
                                              
3-TAKISIZ AD TAMLAMASI
Bir ismin neden yapıldığını ya da neye benzediğini anlatan tamlamalara “takısız isim tamlaması” denir. Takısız isim tamlamalarında tamlayan eki ve iyelik eki kullanılmaz. 
Takısız ad tamlamalarında tamlayan tamlananın neden, hangi maddeden yapıldığını gösterir.
Demir kapı, altın küpe, çelik çaydanlık, deri çanta, naylon çorap, altın künye, taş duvar, tahta ev, yün yelek, keten gömlek,
Elindeki tüm eşyaları naylon poşete doldurdu.
Tamlayan tamlananın neye benzediğini belirtir.
İpek saç, kömür göz, elma yanak, aslan adam, ölü mevsim ...
*Takısız isim tamlamalarında tamlayan “-den” takısıyla çekimlenmiş de olabilir.
Örnek:
Mermerden saray, bakırdan tencere, gümüşten tel…
(Bu tür tamlamalara sıfat tamlaması diyenler de vardır.)
           
UYARI: Takısız ad tamlamalarıyla sıfat tamlamalarını birbirine karıştırmamak gerekir. Çünkü sıfat tamlamalarında bir ismin niteliği belirtilir. Oysa takısız tamlamada bir ismin niteliğini belirtme değil, neye benzediği ya da neyden yapıldığını açıklama söz konusudur.
Sıfat Tamlaması
Solgun yanak, kırmızı dudak, iyi kalp, çürük tahta, kadife el, yiğit adam, altın kalp, çelik bilek, ince gömlek, kulplu kap...
NOT: Elma, ipek, tahta, taş sözcükleri temel anlamlarıyla birer varlık adıdır. Yani somuttur.
Solgun, kırmızı, iyi, çürük sözcükleri ancak bir başka varlıkla (eklenti olduğu varlıkla) somutluk kazanıyor. Yani soyuttur.
SONUÇ: Kuruluş takısı almayan tamlamalar, tamlayanları temel anlamlarıyla somut bir ad ise ad tamlaması, tamlayanları temel anlamlarıyla soyut bir ad ise sıfat tamlamasıdır. (Zafer Yayınları)
 
4- ZİNCİRLEME AD TAMLAMASI
Tamlayanı veya tamlananı kendi içinde bir isim tamlaması olan tamlamalara “zincirleme isim tamlaması” denir. Hem tamlayanın hem de tamlananın kendi içinde isim tamlaması olduğu zincirleme isim tamlamaları da vardır. Zincirleme isim tamlaması en az üç ismin birbirine anlamca zincirlenerek kurduğu tamlamadır.
Tiyatro sanatçısı-n-ın başarı-s-ı
Babamın arkadaşı-n-ın   oğul-u
Çocuğ-un okul çanta-s-ı
Çınar ağacının gölgesi          
Bahar mevsiminin güzelliği
Çelik tencerenin kapağı
Tahta kapının kenarı
Evimizin bahçe kapısı
Köylülerin el emeği
Kaptanın tahta bacağı
Dilbilgisi kitabının kabı
Okulun bahçe kapısı
Çocuk kitapları sergisi
Sevgi’nin kardeşinin oyuncağı
Yaz akşamlarının keyfi
Nazlı’nın arkadaşının sinema sevdası
Teyzemin kızının elbisesinin düğmesi
Köyün en çalışkan çocuğunun başarısı
Kitap insanlığın kültür belleğinin bir dayanağıdır.
Kuş seslerinin korosu eşliğinde yürüyorduk.
Arabanın kontak anahtarını bulamıyormuş.
Ahmet’in kardeşinin ders notlarına bakmalısınız.
Taş duvar ustasının marifeti.
Tahta köprünün üstünde durdu.
Türkçe dersinin sınavı
Malazgirt Zaferi’nin sevinci.
Türkçe öğretmeninin not defteri evde kalmış.
Su yolunun yanında taze çimenler vardı.
Roman kahramanını yaşamı okuyucuyu etkiler.
Bu sabah okul müdürünün arabasını görmedim.
Sanat yönetmeninin sözleri hepimizi güldürdü.
Pamuk tarlasının ortasında bir kuyu vardı.
Köy kahvesinin önü çok kalabalıktı 
Serüven romanlarının okuyucusu her yıl biraz daha artıyor.
Sınıfın ecza dolabında oksijenli su bile bulunmuyordu.
Kavak ağaçlarının serin gölgesinde dinlendik
Yeni komşumuzun eski arabasının kırık camını değiştirdik.
Eserde başarılı romanların yazarlarının ilginç yaşamını konu aldık.
Cam çay bardağı
UYARI: Başına veya ortasına sıfat gelmiş belirtili isim tamlamalarını, zincirleme isim tamlamalarıyla karıştırmamak gerekir.
Yazın sıcak günleri geride kaldı.
Şirin köy evleri kaldı geride
Sokaktaki insanın derdi başkaydı.
Küçücük evlerin daracık da odaları vardı.
Bu apartmanın ilk sakinlerini kimse tanımıyor.
Anadolu’nun verimli toprakları
Şehrin günledir akmayan suları.
Yağmurlu bir sonbahar akşamı
Batan geminin malları
Balıkçı Ali’nin teknesi
Eski kapının tokmağı
Güzel ülkemin çalışkan insanları.
Karlı dağların esrarengiz dorukları
Ankara’nın adını yeni duyduğum semtleri.
Evin taş merdivenleri aşınmıştı.
Bahçenin asırlık ağaçları kesildi.
Okul günlerinin güzelliği unutulmaz.          
Kasabanın eski pazarı
Bazı insanların bitmeyen istekleri
Yeşil köşkün lambası
Bu tip tamlamalar zincirleme isim tamlaması gibi algılanabilir. Fakat zincirleme olabilmesi için en az üç isim bulunmalıdır. Oysa oradaki kelimeler isim değil sıfattır. Bu tamlamalar belirtili isim tamlamasıdır.
 
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol