Eylemler

EYLEMLER

EYLEMDE ANLAM (Eylem Kökünde Anlam)

Eylemlerin cümledeki anlamlarının yanında kendi edim anlamları da vardır. Anlamları yönünden eylemler üç gruba ayrılır.

a)İş veya Kılış Eylemleri:

Bilinçli yapılan ve insana özgü eylemlerdir.. Özneleri aktiftir. Eylemin belirttiği işten etkilenen başka bir varlığı gerektiren, diğer bir deyişle nesnesi olan eylemlerdir: okumak, kesmek, toplamak, süpürmek, yıkmak, yırtmak, yolmak, içmek, atmak, kırmak, sarmak, taşımak, onarmak, sarsmak, ezmek, asmak, atmak, silmek, saçmak, dizmek, vermek, sevmek, kazımak, kovmak, bozmak, çıkarmak, delmek, kaldırmak, sermek, söylemek, düzenlemek, yemek, pişirmek, temizlemek, kazmak, çizmek, yazmak, yıkamak, yakalamak, anlatmak, öğrenmek, öğretmek, çalışmak,

UYARI: Fiilin nesne alıp almadığını anlamak için “neyi?, kimi?”sorulur. Cevap veriyorsa nesne alıyor demektir.

(neyi vermek? –parayı, kimi sevmek? – çocuğu. Nesne alıyor.)

Ya da eylemin önüne “onu” zamiri getirilir. Uygun bir söyleyiş varsa eylem nesne alıyor demektir. Onu gördüm. Onu yazdım. Onu temizledim...gibi.

b) Oluş eylemleri:

Eylemlerin gerçekleşmesinde öznenin etkisi yoktur, eylem kendiliğinden ve yavaş yavaş oluşur. Eylem özne üzerinde gerçekleşir; bu eylemlerin gerçekleşmesi özneden başka bir varlığı gerektirmez yani nesne almaz; bu eylemler öznenin niteliğindeki değişimi ifade eder: sararmak, paslanmak, acıkmak, yaşlanmak, çürümek, solmak, büyümek, zayıflamak, doymak, yeşermek, kararmak, buruşmak, bayılmak, doğmak, kızarmak, morarmak, şişmanlamak, gelişmek, çirkinleşmek, güzelleşmek, gevşemek, yağmak, bayatlamak, uzamak, kokmak, bunamak, donmak, kanamak, daralmak, küçülmek, genişlemek, kaynamak, katılaşmak,kamburlaşmak,

c) Durum Eylemleri:

Varlığın içinde bulunduğu durumu, konumu belirten eylemlerdir. Genellikle nesne almazlar, durağanlığı ifade ederler. Eylemlerin gerçekleşmesinde öznenin etkisi vardır. Eylem özne üzerinde gerçekleşir. Bu eylemlerin gerçekleşmesi başka bir varlığı gerektirmez. Yani nesne almazlar. oturmak, uyumak, kalkmak, susmak, gülmek, durmak, yatmak, dinlenmek, uzanmak, bakmak, ağlamak, korkmak, uzanmak

UYARI: Fiillerin temel anlamları dışında çoğunun yan anlamları da vardır. Bu nedenle bir fiil yukarıdaki sınıflamanın bazen birine bazen diğerine girebilir.

“Annem pencereyi açtı.” (Kılış bildiriyor.)

“Hava bugün biraz açtı.” (Oluş bildiriyor)

ÖRNEK:

Yaptıkları eylemin niteliğine göre fiiller; kılış fiilleri (vermek, satmak, taşımak...) durum fiilleri (yatmak, susmak, durmak...) oluş fiilleri (doymak, uzamak, kararmak...) diye adlandırılır.

♦Aşağıdakilerin hangisinde, yukarıda sözü edilen fiillerin tümü örneklendirilmiştir.

A) delmek, dizmek, ezmek

B) solmak, susmak, acıkmak

C) ağlamak, oturmak, büyümek

D) yolmak, kırmak, saçmak

D) atmak, uyumak, sararmak

ÖRNEK

♦Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi durum bildirmektedir?

A) Ayşe’nin ne demek istediğini anladı.

B) Başını çevirip oğlunun yüzüne baktı.

C) Yaptığı pastayı afiyetle yedim.

D) Badem dalına asılı bebekleri gördüm.

ÖRNEK

Anlattığı şeylerin niteliğine göre fiiller kılış, oluş ve durum fiilleri diye adlandırılır.

♦Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yukarıda sözü edilen fiillerin tümü sırasıyla örneklendirilmiştir?

A) Doğmak- bakmak- konuşmak

B) Ölmek- yeşermek- kırmak

C) Sevmek- sararmak- kalmak

D) Kalmak- ayırmak- katılmak

Eylemlerle İlgili Bazı Kavramlar ve Tanımları

♦ Eylem Adı: Eylemler kök ya da gövdelerine mastar eki (-mek, -mak) getirilerek adlandırılırlar. Gelmek, gitmek, okumak, yazmak eylemi... gibi.

Mastar ekinin yerine kısa çizgi(-) getirilerek de eylem gösterilir: gez-, koş-, bak- ...

♦ Eylem Tabanı: Eylem kök ya da gövdelerine eylem tabanı denir. Eylemin kip ekinden önceki kısmıdır. Çekimlenen eylem kök ya da gövde durumunda olabilir.

Koş-, gör-, oku-, bak-, kaç-, çalış- ... (kök durumundaki eylem tabanları)

gülüş-, mektuplaş-, durgunlaş- görün-... (gövde durumundaki eylem tabanları)

♦ Kip Ekleri: Eylemin hangi zamanda ya da hangi duyguyla yapılacağını bildiren eke kip eki denir. (-di, -miş, -yor, ecek/-acak, -er; -e/-a, -meli/ -malı, -se/-sa)

Koş-tu, bak-ıyor, sor-acak, bak-ar, gel-e-lim, al-sa-k, konuş-malı-sın...

♦ Kişi Eki: Kip eklerinden sonra gelen ve eylemin kaçıncı kişi tarafından yapıldığını gösteren eklerdir.

Gel-di-m (ben), sor-du-lar (onlar), konu-uyor-sunuz (siz), yazma-mış-sın (sen)

♦ Çekimli Eylem: Kip ve kişi eki almış olan eylemler çekimli eylemlerdir. Ancak emir kipi hariç diğer kiplerin 3.tekil kişi eki olmadığı gibi, emir kipinin de kip eki yoktur. O nedenle çekimli eylemler için “kipi ve kişisi belli olan eylemler” ifadesini kullanmak da mümkündür.

Konuş-uyor-lar, çalışmalı-sınız, sev-di, al-ır, bak-sın, oyna ...

Çekimli eylem deyince çekimsiz eylemlerden de söz etmek gerekir. Çekimlenemeyen eylemler eylemsilerdir. Eylemsiler kip ve kişi eki alamazlar: dalış, satma, yazmak, çalışan, giderek, bakmadan...

EYLEMDE KİŞİ

Eylemin bildirdiği işi yapan kişilere eylemin kişisi, kişinin kim olduğunu bildiren eklere de kişi eki denir.

	1.kişi	2.kişi	3.kişi
Tekil	ben	sen	O
Çoğul	biz	siz	onlar

(Kişiler) (kişi ekleri)

Ben oku – du – m 1.tekil kişi

Sen oku – du – n 2.tekil kişi

O oku – du ---- 3.tekil kişi (eki yok)

Biz oku – du – k 1.çoğul kişi

Siz oku – du – nuz 2.çoğul kişi

Onlar oku – du – lar 3.çoğul kişi

EYLEM KİPLERİ

A)Haber (Bildirme) Kipleri

1.Görülen Geçmiş Zaman

2.Öğrenilen Geçmiş Zaman

3.Şimdiki Zaman

4.Gelecek Zaman

5.Geniş Zaman

B)Dilek (Tasarlama) Kipleri

1.İstek Kipi

2.Dilek Şart Kipi

3.Gereklilik Kipi

4.Emir Kipi

A.HABER (BİLDİRME) KİPLERİ

Haber kipleriyle çekimlenen eylemlerdir, zaman bildirir. Bu eylemler haber verdikleri zamanın adıyla anılır.

1.Görülen Geçmiş Zaman: Eylem kök ya da gövdesine "-dı, -di” eki getirilerek yapılır. Bu ek, ünlü ve ünsüz uyumlarına uyar. İş, oluş ve durumun kesin olarak yapıldığını bildirir.

“Babam, içeri girdi.” cümlesinde “girdi” eylemi, işin gerçekleştiğini anlatmaktadır.

Eylem Kökü Kip Eki Kişi Eki

Oku du m

Oku du n

Oku du -

Oku du k

Oku du nuz

Oku du lar

2. Duyulan Geçmiş Zaman: Eylemin kök ya da gövdesine “-mış, -miş” eki getirilerek yapılır. Bu ek, ünlü uyumlarına uyar.

Eylemin önceden gerçekleştiğini bildirir. Ancak söyleyen kişi eylem gerçekleşirken görmemiş, eylemi başkasından duymuş ya da sonradan fark etmiştir. Bu kipe öğrenilen geçmiş zaman da denir.

Eylem Kökü Kip Eki Kişi Eki

Oku muş um

Oku muş sun

Oku muş -

Oku muş uz

Oku muş sunuz

Oku muş lar

3.Şimdiki Zaman: Eylemin, söylendiği anda yapılmakta olduğunu, devam ettiğini bildirir. Eylem kök ya da gövdelerine “-yor’ eki getirilir.

“O, odasında ders çalışıyor.” cümlesinde şu anda “çalışma” eyleminin yapıldığını anlıyoruz.

Eylem Kökü Kip Eki Kişi Eki

Oku yor um

Oku yor sun

Oku yor -

Oku yor uz

Oku yor sunuz

Oku yor lar

Not: Şimdiki zaman anlamı “-makta, -mekte” ekiyle de sağlanabilir.

4. Gelecek Zaman: Eylem kök veya gövdelerine ‘-acak, -ecek” eki getirilerek yapılır. Eylemin, daha sonra gerçekleşeceğini bildirir.

“Gazete alacağım.” cümlesinde “almak’ eylemi henüz gerçekleşmemiş.

Eylem Kökü Kip Eki Kişi Eki

Oku -y- acağ - ım

Oku -y- acak - sın

Oku -y- acak -

Oku -y- acağ - ız

Oku -y - acak - sınız

Oku -y- acak - lar

Bazı çekimlerde “ünsüz yumuşaması”nın olduğuna dikkat ediniz.

5. Geniş Zaman: Eylem kök veya gövdelerine “r” (-ar, -er, -ir, -ır, -ur, -ür) ekleri getirilerek yapılır. Eylemin, her zaman yapıldığını bildirir.

“O, kitap okur.” cümlesinde yüklem “okumak” işinin belli bir zamanda olmadığını, her zaman yapıldığını anlatmaktadır.

Eylem Kökü Kip Eki Kişi Eki

Oku r um

Oku r sun

Oku r

Oku r uz

Oku r sunuz

Oku r lar

B. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ

Bu kiplerde “zaman” kavramı yoktur, “dilek” kavramı vardır. Öznenin eylemle ilgili tutumunu dile getirirler.

1. İstek Kipi: Eylem kök veya gövdelerine “-a, -e” eki getirilerek yapılır. Eyleme “istek” anlamı katar.

“Akşam eve iki ekmek alayım.” cümlesinde “-a” eki, ekmek alma isteğini bildirmektedir.

Eylem Kökü Kip Eki Kişi Eki

Oku -y- a - y - ım

Oku -y- a - sın

Oku -y- a ---

Oku -y- a - lım

Oku -y - a - sınız

Oku -y- a - lar

2. Dilek - Şart (Koşul) Kipi: Eylem kök veya gövdelerine “-sa, -se” eki getirilerek yapılır. Bir işin gerçekleşmesi, başka bir eylemin olması şartına bağlanmaktadır.

Eylem Kökü Kip Eki Kişi Eki

Oku sa m

Oku sa n

Oku sa -

Oku sa k

Oku sa nuz

Oku sa lar

3.Gereklilik Kipi: Eylem kök veya gövdelenne “-malı, -meli” eki getirilerek yapılır. Bir işin olması, yapılması gerektiğini bildirir.

“Bugün anneme telefon etmeliyim.” cümlesinde telefon edilmesi gerektiğinden söz ediliyor.

Eylem Kökü Kip Eki Kişi Eki

Oku malı - y - ım

Oku malı sın

Oku malı ---

Oku malı - y - ım

Oku malı sın

Oku malı lar

4. Emir Kipi: Dilimizde, emir kipinin kip eki yoktur. Çekim, kişi ekleriyle sağlanır. Birinci tekil ve çoğul çekimleri yoktur; çünkü kişi kendi kendine emir veremez. Eylemin yapılması gerektiğini emreden bir kiptir.

“Ödevlerini yapmayı unutma.” cümlesinde emir vardır.

Eylem Kökü Kip Eki Kişi Eki

(Ben) — — —

( sen) Oku — —

( O ) Oku — sun

(Biz) — — —

(Siz) Oku — yun(uz)

(Onlar) Oku — sunlar

ÖRNEK

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, dilek kipi yoktur?

A) Defalarca söyledim alıp da okuduğun kitabı kütüphaneye götür.

B) Konu oldukça acil, yarın sabah mutlaka onunla konuşmalıyım.

C) Yakından tanırım onu, o, büyüklerine karşı asla saygısızlık etmez.

D) Arkadaşlar, yarın hep birlikte öğretmenimizi ziyarete gidelim.

EYLEMLERDE OLUMSUZLUK

Eylemler “-ma, -me; -maz, -mez” ekleriyle olumsuz yapılır. Bu ekler kip eklerinden önce gelir. Geniş zamanın olumsuzu diğer kiplerden farklıdır. Bütün kiplerde olumsuzluk ekinden sonra kip eki yer alırken geniş zamanın olumsuz çekiminde bu durum görülmez. Bazı kaynaklar “–( )r” kip ekinin “z” ye dönüştüğünü yazar.

Herhangi bir kipin olumsuz çekimi aşağıdaki gibidir.

Olumlu	Olumsuz
Al dı m	Al ma dı m
Al dı n	Al ma dı n
Al dı	Al ma dı
Al dı k	Al ma dı k
Al dı nız	Al ma dı nız
Al dı lar	Al ma dı lar

Geniş Zamanın Olumsuz Çekimi

Olumlu	Olumsuz
Al ır ım	Al ma m
Al ır sın	Al maz n
Al ır	Al maz
Al ır ız	Al ma y ız
Al ır sınız	Al maz sınız
Al ır lar	Al maz lar

EYLEMLERDE SORU

Eylemlerin soru biçimi, eylemlere soru edatı “mi (mı, mu, mü) getirilerek yapılır.

Soru edatı, kendisinden önceki sözcükten ayrı; kendisinden sonra gelen eklerle bitişik yazılır.

Beni arayan oldu mu?

Benimle gelecek misiniz?

Gördüklerine inanmıyor musun? (Olumsuz soru)

Arkadaşların aramadı mı? (Olumsuz soru)

EYLEM ÇEKİMLERİ

Eylemlere, kip ve kişi ekleri getirilerek yapılan işleme eylem çekimi denir. Kip ve kişi eki almış eylemlere de çekimli eylem denir

Basit Zamanlı Eylem Çekimleri:

Eylemlere, haber kiplerinden veya dilek kiplerinden herhangi biri getirilerek yapılan çekime basit zamanlı çekim denir.

Oku - y - acak – sın (sadece gelecek zaman eki vardır)

Haber Kipi

Eylem tek kip eki aldığı için basit zamanlı olur.

BİRLEŞİK ZAMANLI EYLEM ÇEKİMLERİ

Ek eylemin iki görevi vardır:

1.Ad soylu sözcüklere gelerek onları YÜKLEM yapar.

2.Basit zamanlı eylemleri gelerek onları da bileşik zamanlı eylem yapar. (Ancak ek eylemin geniş zaman çekimi bileşik zamlı eylem yapmaz.)

Basit zamanlı eylemlere ek eylemin “-idi, -imiş, -ise” eklerinden birisi getirilerek yapılan çekime birleşik zamanlı çekim denir. Ancak bu çekim sırasında ek eylemin “i”si düşer. Ekler “-di, -miş, -se” biçiminde gelir.

a)Hikaye Birleşik Çekimi:

Eylemlere getirilen kip eklerinden sonra ek eylemin hikaye eki (idi) “-dı, -di, -du, -dü” getirilerek yapılır.

eylem	Kip eki	Hikaye (idi)	Kişi eki
yaz	dı - y	dı	m
yaz	mış	tı	m
yaz	ıyor	du	m
yaz	acak	tı	m
yaz	ar	dı	m
yaz	a y	dı	m
yaz	sa - y	dı	m
yaz	malı-y	dı	m

b)Rivayet Birleşik Çekimi:

Eylemlere getirilen kip eklerinden sonra ek eylemin rivayeti (imiş) “-mış, -miş, -muş, -müş” eki getirilerek yapılır.

eylem	Kip eki	rivayet (imiş)	Kişi eki
sev	di - y	------	im
sev	miş	miş	im
sev	iyor	muş	um
sev	ecek	miş	im
sev	er	miş	im
sev	e - y	miş	im
sev	se - y	miş	im
sev	meli -y	miş	im

c)Şart Birleşik Çekimi:

Eylemlere getirilen kip eklerinden sonra, (ise) “-se, -sa” eki getirilerek yapılır.

Dilek kiplerinin şart birleşik çekimi yoktur.

eylem	Kip eki	rivayet (imiş)	Kişi eki
gör	dü - y	se	m
gör	müş	se	m
gör	üyor	sa	m
gör	ecek	se	m
gör	ür	se	m

ÖRNEK

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, birleşik zamanlı bir eylem değildir?

A) Onu ne kadar sevdiğimizi göstermek adına, biz de onun yanında olmalıydık.

B) O da yaptıklarını doğru bulmadığı için, bugün hepimizin gönlünü almaya çalıştı.

C) O bizim teklifimizi kabul edip, ekibin çalışmalarına katılmıştı.

D) Dedem Türk müziğini herkese dinletmek, sevdirmek isterdi.

EYLEM KİPLERİNDE ANLAM ( ZAMAN ) KAYMASI

Fiilin çekimlendiği zaman ile cümlenin verdiği anlamın aynı olmaması zaman ya da anlam kayması olarak ifade edilir.

Sizi yarın burada bekliyorum.

O her gün aynı saatte yola çıkıyor.

O daha üç yaşındayken babasını kaybediyor.

Bu dilekçeyi sonra yazarsınız.

Keloğlan’ın yolu bir gün bir kasabaya düşer.

●Bazı cümlelerde ise haber kipleri dilek kipleri yerine kullanılır.

Bu cami bize Selçuklulardan kalma bir eser olacak. (olmalı)

●Bazen dilek kipleri birbirinin yerine kullanılabilir.

Gelsen de şu işleri birlikte yapsak.

Şöyle buyurun efendim.

Problemi çözmek için çalışır; ama çözemez.

Aslan bir gün ormanda tilki ile karşılaşır.

O şu anda denizde yüzer. (yüzüyor)

Sana mutlaka yazarım. (yazacağım)

Bunu yazar, öğretmenine gösterirsin. (göster)

Şunu bana verir misiniz?

Soğuk bir şeyler almaz mısınız? (Soru şekli emri bazen yumuşatır, rica anlamına dönüştürür, incelik anlamı katar.)

Hemen telefon ediyorum ama evde onu bulamıyorum. (bulamadım)

Yarın buraya geliyor. (gelecek)

Her gün yedide kalkıyorum. (kalkarım)

Bayılıyorum, o zaman babam beni doktora götürüyor. (götürmüş)

Oradan onları alacaksın ve eve götüreceksin. (al ve götür)

Bu kötü sözü bir daha söyleyecek misin? (söyleme)

Yürürken sendelemesi rahatsızlığından olacak. (olmalı)

Kitaplarımızı açalım. (açın)

Biraz daha uyumalıyım. (uyuyayım)

Sabah erken kalkmalısın. (kalk)

Akşama konuklarımız burada olur.

Nasrettin Hoca bir gün çarşıya gider.

IV. Murat İran’a doğru sefere çıkar.

Önümüzdeki hafta tatile çıkıyorum.

Günü gelince bizim ne kadar haklı olduğumuz anlaşılır.

Coğrafya kitabını yarın mı verirsin?

Bizim köye haftaya mı gelirsin?

Durmadan aynı tür kitaplar okuyor.

Yarın seni burada bekliyorum.

Her akşam gazeteleri okuyorum.

Kardeşim haftaya sınava giriyor.

Bu çocuk gece gündüz kitap okuyor.

Sen hiçbir sözünü tutmuyorsun.