SIFAT
SIFATLAR
Varlıkları niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatlar aslında birer isimdir. Bu isimler kendinden sonra gelen bir ismi niteledikleri ya da belirttikleri zaman sıfat olurlar. Sıfatlar isim gibi kullanılabilirler, fakat her isim sıfat olarak kullanılmaya uygun değildir.
NİTELEME SIFATLARI:
Varlıkları niteleyen; yani varlıkların renklerini, durumlarını, biçimlerini gösteren sıfatlara niteleme sıfatı denir. Niteleme sıfatları, varlıkların sürekli ya da geçici niteliklerini gösterir.
*Niteleme sıfatlarını bulmak için isme “nasıl” sorusu sorulur; aldığımız cevap bize niteme sıfatını verir.
a)Varlıkları renk bakımından niteleyenler:
mavi gömlek, kahverengi gözler, beyaz bulutlar, pembe hayaller, mor menekşe, kara toprak, yeşil göz, kırmızı elbise…
b)Varlıkları biçim bakımından niteleyenler:
yuvarlak sehpa, dört köşe masa, uzun kavak, kısa boy, bodur ağaç, geniş caddeler, dar sokaklar, yayvan yapraklar, şişman kadın, göbekli adam, sıska çocuklar, dörtgen masa
c)Varlıkları durum bakımından niteleyenler:
akıllı insanlar, ışıklı oda, sağlıklı hayat, eski elbise, , yağsız peynir, yıkık ev, sıkıcı ders, kahraman ordumuz, yaramaz çocuklar, çalışkan öğrenci…
Onun ilginç düşünceleri vardı.
Bu suskunluk büyük fırtınalara gebeydi.
İncecik elleri, kalın kaşları var.
ADLAŞMIŞ SIFAT:
Sıfatlar çekim eki almazlar. Ancak, nitelediği ya da belirttiği adın kullanılmadığı durumlarda o adın işlevi, dolayısıyla ekleri sıfata geçer. Ad görevini üstlenen bu sıfatlara adlaşmış sıfat denir.
Çalışkan öğrenciler başarıya ulaşırlar.
Çalışkanlar başarıya ulaşırlar.
Gençlerin önünü açmak gerekir.
Fakirlere yardım etmek gerekir.
Yerlilerden yardım gördük.
UYARI:Sıfatlar, cümlelerde tek başlarına öğe olamazlar. Adlar cümlede hangi öğe olmuşsa sıfatlar da aynı öğe içinde yer alırlar.
Küçük domatesleri, bu kasaya doldurdum.
Nesne dolaylı t.
B) BELİRTME SIFATLARI:
Varlıkları işaret, sayı, soru veya belirsizlik yoluyla belirten sıfatlardır.
Belirtme sıfatları dörde ayrılır.
1) İŞARET (GÖSTERME) SIFATLARI:
İsimleri işaret yoluyla belirten sıfatlardır. İşaret sıfatları yakın, uzak, en uzak varlıkları işaret eder. İşaret sıfatları şunlardır: Bu, şu, o, böyle, şöyle, öyle “öteki, beriki, diğer, buradaki, şuradaki, oradaki, karşıki, aşağıki, yukarıki…” sözcükleri yer bildiren gösterme sıfatlarıdır.
Bu yolcu, şu yolcu, o yolcu
Beriki koltuk, diğer koltuk, öteki koltuk
Böyle manzara, şöyle manzara, öyle manzara
UYARI: İşaret sıfatları sadece tekil ve yalın (çekim eki almamış) biçimde kullanılır.
Bu ondan daha değerli bir madendir.
2) SORU SIFATLARI:
Varlıkların durumlarını, yerlerini, sayılarını soru yoluyla belirten sıfatlardır.
Başlıca soru sıfatları şunlardır: Hangi, kaç, ne, kaçıncı, kaçar, nasıl, ne gibi, ne kadar, neredeki…
Hangi gömleği beğendin?
Ayakkabıyı kaç liraya aldın?
Sınav kaçıncı saat yapılacak?
Nasıl bir iş arıyorsunuz?
Ne gün tatile çıkacağız?
Ne iş yapacaksın orada?
UYARI:
1. Türkçede soru sözcükleri üç türde kullanılır. Bunlar adı tamlıyorsa soru sıfatı, soru eyleme yönelikse soru belirteci, cümle dışına yönelikse ve adın yerine geçiyorsa soru adılı olur:
Sınava kaç kişi katıldı?
Bunları nereden aldın?
Oraya nasıl gideceksin?
2. Soru sıfatı yan cümlede kalınca cümleye soru anlamı katmaz. Bu cümlede soru anlamı başka sözcüklerle sağlanabilir.
Bunları kaç kişiye anlattığınızı bilmiyorum.
Kaç kişiyle çalıştığınızı neden söylemiyorsunuz?
Kaçıncı sınıfta okuduğunuzu söylediniz mi?
3) BELGİSİZ SIFATLAR: Varlıkların sayılarını, miktarlarını, durumlarını belirsiz bir şekilde gösteren sıfatlardır.
Başlıca belgisiz sıfatlar şunlardır: Bir, bütün, her, birçok, birtakım, nice, başka, çoğu, biraz, fazla, hiçbir, herhangi bir…
Bütün çiçekler çiçektir.
Her insan çevre kirliliğine karşı olmalıdır.
Bazı insanlar, bazı kitapları hiç okumaz.
Bir zamanlar biz de gençtik.
Çoğu kimse spor yapmayı ister.
Kar nedeniyle birçok yol kapalı.
Her işinde titiz davranırdı.
UYARI:
1. Belgisiz sıfatların çoğu belgisiz adıl olarak da kullanılabilir. Bunlar adı tamlayıp adın yerine geçerse belgisiz adıl olur:
Birçok öğrenci bu konuyu önemsemez.
Birçoğumuz bu konuyu önemsemez.
Bazı insanlar çalışmayı sevmez.
Bazıları çalışmayı sevmez.
2. ”Bir” kelimesi, tek anlamında kullanılıp kendisinden sonraki isim çoğul eki almazsa sayı sıfatı,; birçok varlık arasından “herhangi bir” taneyi bildirirse belgisiz sıfattır.
Bu iş bir saatte biter.
Antalya’daki tatil sitesinden bir daire aldık.
Onu bir akşam yemeğe davet edelim.
Yazdığı romanların bir kısmının edebi değeri yoktur.
Bin bir dolmuşa gel.
4) SAYI SIFATLARI:
Varlıların sayılarını, sıralarını, eşit bölümlerini, parçalarını bildirmek suretiyle isimleri belirten sıfatlara denir.
Sayı sıfatları dörde ayrılır:
a)Asıl sayı sıfatları: Varlıkların sayılarını tam olarak belirten sıfatlardır:
iki ekmek, bin kişi, otuz öğrenci…
b)Sıra sayı sıfatları: Varlıkların sırasını belirten sıfatlardır. Bunlar –(ı)ncı ekiyle türetilir:
üçüncü cadde, beşinci, sınıf, ikinci çocuk…
c)Üleştirme sayı sıfatları: Varlıkların eşit bölümlere ayrıldığını belirten sıfatlardır. Bunlar da –(ş)er ekiyle türetilir: ikişer çocuk, üçer ekmek, yedişer kişi…
d)Kesir sayı sıfatları: Varlıkların parçalara ayrıldığını belirten sıfatlardır. Bunlar –de ekiyle yapılır: yüzde elli hisse, dörtte bir ekme…
Not: Yarım, çeyrek sözcükleri de kesir sayı sıfatıdır: çeyrek tost, yarım bilet…
e)Topluluk sayı sıfatları: ikiz kardeş, üçüz çocuk…
NOT: Sayı sıfatları genel olarak tek başına kullanılınca sayı adı olur: Öğrencilerin üçü, ikizlerin odası…
2. SIFAT TAMLAMASI
Bir isimle o ismi niteleyen ya da belirten bir sıfatın oluşturduğu söz öbeğine sıfat tamlaması denir.
çalışkan öğrenciler, barışsever insanlar, geniş yollar, zayıf çocuk, başarılı öğrenciler, susuz yaz, tuzsuz peynir, güzel yazı, üç kişi, canım İstanbul, güzelim bahar rüzgarı, büyük bir iş, çok işlek bir cadde, bahçede oynayan komşu çocuğu, bugün Karadeniz’den gelecek olan vapur, arkadaşları ile gezmeye giderken bindiği tramvaydan düşüp kolu kırılan orta okul öğrencisi, dolma kalem, evin önündeki ağaç, (demir kapı. .Muharrem Ergin- Türk Dil Bilgisi)
SIFAT TAMLAMALARIYLA İLGİLİ ÖZELLİKLER
1.Sıfat tamlamalarında sıfat ve isim arasına hiçbir çekim eki ya da çoğul eki giremez. Sıfat tamlamalarında çekim eklerini yalnızca isim alır.
Mor menekşe, mor menekşeler, mor menekşeyi, mor menekşeye
2.Bir sıfat tamlamasında art arda birkaç sıfat gelebilir:
pis ve karanlık avlu
geniş, bol ışıklı, donanımlı sınıflar
Güzel ve akıllı kızlar
Şu yaramaz çocuk
Uzun boylu, yakışıklı,çalışkan bir çocuk
Zayıf, narin, ürkek bir adam, havuzun başındaki sandalyeye oturuyordu.
3.Bir sıfat birden fazla adı niteleyebilir:
Şu kalemleri, kitapları, defterleri toplayınız.
Güzel elmalar, armutlar, üzümler vardı.
Pahalı, kürkler, mücevherler
İstanbul’u kalabalık meydanları, caddeleri ve sokaklarıyla hatırlayacağım.
Bilgili, çalışkan, iyi niyetli doktorlar, hemşireler
Yorgun ama mutlu insanlar
Kahraman subaylarımız ve askerlerimiz
4.Sıfat tamlamaları bir ad tamlamasının tamlayanı ya da tamlananı olabilir:
Mor tepelerin ardı
Bazı insanların derdi
Güzel ülkemizin insanları
Batan geminin malları
Öğrencilerin güzel yüzü
5.Sıfatlar belirtisiz ad tamlamalarına geldiğinde o tamlayanı niteler ya da belirtir:
Sıcacık domates çorbası
Üç matematik öğretmeni
6.Bir ad hem niteleme hem de belirtme sıfatıyla tamlanabilir:
Zayıf ve güçsüz bir eşek
Bitmiş bir aşk
Birkaç güzel manken
Beş iyi insan
7.Niteleme sıfatlarıyla kurulan tamlamalarda tamlayan öğe çekim eklerinden birini alırsa tamlama düşer. Böylece sıfat, sıfat özelliğini kaybederek adlaşır. Bu tür sıfatlara adlaşmış sıfat denir. Kimi sıfatlar da zamirleşir.
İhtiyar insanlara yer veriniz.
İhtiyarlara yer veriniz.
Gençlere yol gösteriniz.
Güzeli kim sevmez.
İyisini ayrı koy.
Bazı öğrenciler, sınava hazırlanamadı.
Bazıları sınava hazırlanamadı.(zamir)
Yeniler eskilerin sözlerini kulak ardı etmemeli.
Başarılılar, başarısızları hep küçümser görünür.
Doğruyu savunmak her bireyin insanlık görevidir.
Uyarı: Sıfatfiillerle de adlaşmış sıfatfiil yapılabilir.
Gelen gideni aratır.
Kapıdan bakanları gördünüz mü?
UYARI: Sıfatfiiller (ortaçlar) sıfat görevli sözcükler olduklarından bunlarla da sıfat tamlaması kurulabilir.
Görülmemiş kış, gelecek hafta, okunacak kitap, sevdiğim iş, beklenen gün, batan bankalar
8.Sıfatlar kimi zaman nitelediği isimden sonra gelir. Bu durumda sıfat tamlaması oluşmaz.
“Çalışma odamız küçücüktü.”
9.Sıfat tamlaması, kelime gruplarında ve cümlede bir isim gibi işlem görür. Cümlenin herhangi bir öğesi olabilir.
İyi insan sözünün üstüne gelir.
Güzel bir parkta her sabah koşuyordu.
Kadın küçük çocuğu kucağına aldı.
Bizim ev kasabanın en güzel semtindedir.
Gökte iri iri kara bulutlar uçuşuyordu.
İkinci kaptan, Kızkulesi önlerinde peş peşe beliren üç kayığı gösterdi.
Körfezdeki üç beş güzel söylesinler şarkı, gazel.
SIFATLARDA PEKİŞTİRME
Sıfatların anlamları şu yollarla pekiştirilebilir:
1.Sıfatın ilk sesli harfine kadar olan bölümü “m, p, r, s” ünsüzlerinden uygun olanı ile kapatılır. Bu yolla elde edilen hece, bir önek olarak sıfatın başına eklenir:
yeşil ovalar→ yemyeşil ovalar
temiz oda→ tertemiz oda
mavi deniz →masmavi deniz
Kimi pekiştirmelerde önekle sözcük arasına pekiştirme ünlüsü girer:
Sağlam duvar →sapasağlam duvar
Çıplak tepeler →çırılçıplak tepeler
Karışık işler →karmakarışık iş
Çevre →çepeçevre yer
Dağınık saç → darmadağınık saçlar
2.İkileme yoluyla pekiştirme yapılabilir: Sıfatlar ikilemelerle de pekiştirilip anlamları güçlendirilebilir.
Akıllı uslu çocuklar
Yüksek yüksek binalar
Kara kuru bir adam seni sordu.
Güzel mi güzel şiirler
Şirin mi şirin bir bebekleri vardı.
SIFATLARDA DERECELENDİRME
Sıfatlar “kadar” edatı, ve “daha, en, çok, fazla” gibi zarflarla derecelendirilebilir:
Uygun oyuncu bulamadık.
1.Eşitlik derecesi:
Senin kadar uygun oyuncu bulamadık.
2.Üstünlük derecesi:
Daha uygun oyuncu
3.En üstünlük derecesi:
En uygun oyuncu
4.Aşırılık derecesi:
Çok uygun oyuncu.
SIFATLARDA KÜÇÜLTME
Anlamları “-ce, -cik, -cek, -msi, -mtrak” gibi küçültme eklerinden biriyle azaltılmış, yakınlaştırılmış sıfatlara küçültmeli sıfat denir.
Genişçe salon
Büyücek masa
Ekşimsi tat
Mavimtrak boya
SIFATLARIN YAPISI
Sıfatlar yapı bakımından üçe ayrılır:
1.BASİT SIFATLAR. Yapım eki almamış ve başka sözcükle birleşmemiş olan sıfatlardır.
Bol ışık, sert tahta, tembel işçi, bir soru…
2.TÜREMİŞ SIFATLAR: Ad veya eylem soylu sözcüklere yapım eki getirilerek oluşturulmuş sıfatlardır.
İsimden sıfat türeten başlıca ekler şunlardır:
-lik eki:kışlık odun, günlük süt, kiralık araba…
--siz eki:susuz ev, düşüncesiz adam, görgüsüz aile…
-(de)ki eki: akşamki olay, yarınki gazete, cebimdeki para…
-li eki: pamuklu kumaş, tuzlu yemek…
-ci eki:sütçü kadın, halkçı başkan…
-den eki: uzaktan akraba, candan dost, sudan sebep, havadan kazanç, kafadan atmak,yoldan çıkış…
-(i)msi eki: acımsı tat, ekşimsi nar, mavimsi kumaş…
-cik eki: küçücük oda, ufacık elma, azıcık yemek…
SIFATTAN SIFAT TÜRETME
-li eki: kırmızılı kumaş, ekşili köfte, irili ufaklı boncuk…
-cil eki: evcil hayvan, kırçıl kumaş…
FİİLDEN SIFAT TÜRETME
-en, -esi, -mez, -er, -dik, -ecek, -miş ekleri sıfatfiil yapan eklerdir. Bunların dışındaki ekler:
-me eki: yazma kitap, dökme demir, süzme yoğurt, yarma şeftali, açma börek, kabartma resim…
-(i)k eki:kırık kol, açık elbise, bozuk yol, çatlak cam…
-ek eki: kaçak yapı, ürkek ceylan, sulak tarla, atak oyun…
-gen eki: çalışkan sınıf, unutkan dede, çekingen kız…
-gin eki: yorgun sporcu, solgun renk, girişken adam…
-ici eki: gezici kitaplık, yırtıcı kuş, üzücü haber, kırıcı söz…
-ili eki: yazılı sınav, örtülü ödenek, ölçülü hareket, dikili ev…
3.BİRLEŞİK SIFATLAR:
Birden fazla sözcüğün birleşmesinden meydana gelmiş sıfatlara birleşik sıfatlar denir. Birleşik sıfatlar, kaynaşmış ve kurallı birleşik sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.
a)Kaynaşmış birleşik sıfatlar:
Bu tür sıfatlar, iki ismin kaynaşmasından, belgisiz sıfatlardan, belirtisiz isim tamlaması ve diğer kelime gruplarından meydana gelir.
Vurdumduymaz çocuk, yalınayak insan, açıkgöz komşu, birçok ev, sanatsever gençler, birkaç mağaza, milletlerarası ticaret, kavuniçi çorap, gelişigüzel konuşma, ikiyüzlü arkadaş…
Camgöbeği ip,
b)Kurallı birleşik sıfatlar:
Birden çok sözcüğün oluşturduğu, yazımca birleşip kaynaşmamış olan sıfatlardır. Bunların yaygın kullanılanları şu yollarla oluşturulur:
a)Bazı sıfat tamlamalarının sonuna “-li” yapım eki getirilip sona bir ad eklenir:
Kısa kol-lu gömlek, orta yaş-lı adam,
tatlı dil-li nine,
sarı saçlı kız,
iğne yapraklı ağaç,
çakıl taşlı yol,
az şekerli kahve,
soluk yüzlü adamlar,
iki kapılı bir han…
Sırça tabaklı çay bardağı
b)Sıfat tamlamalarına “–lik” eki getirilip sona bir ad eklenir:
Yüzyıllık Yalnızlık,
üç kuruşluk çıkar,
bin yıllık tarih,
bir atımlık barut…
c)Takısız ad tamlamalarına “–li” eki getirilip sona bir ad eklenir:
taş duvarlı bina,
altın yüzüklü adam,
gümüş çerçeveli ayna,
demir kapılı bahçe…
d)Sıfat tamlamasında sıfatla adın yeri değiştirilip ada üçüncü tekil kişi iyelik eki –(s)i getirilerek sona bir ad eklenir:
Bu tür birleşik sıfatlar birleşik yazılır.
Uzun saç -- saçı uzun kadın,
Bozuk ağız -- ağzı bozuk insan,
Kırık kapı – kapısı kırık oda
Bozuk düzen – düzeni bozuk dünya
Açık yol – yolu açık köy
Karışık akıl – aklı karışık adam…
e)Durum ekleri, ad soylu sözcükleri birbirine bağlayarak kurallı bileşik sıfat oluşturur:
Baş-tan savma iş
Göz-den uzak yer
Çocukların-a düşkün anne
f)Belirtisiz ad tamlamalarında, tamlanan eki yerine “-li” eki getirilir:
Fransız bandıra-s-ı → Fransız bandıra-lı gemi
Bitki öz-ü → bitki öz-lü şampuan
SIFAT-FİİL (ORTAÇ)
Fiillerden türemiş olmalarına rağmen fiiller gibi çekimlenemeyen, cümlede sıfat olarak kullanılabilen sözcüklerdir. Sıfat-fiiller fiillere “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” ekleri getirilerek oluşturulur. Sıfat-fiiller cümlede sıfat olarak kullanılabileceği gibi çekim eki aldıklarında adlaşabilirler.Sıfat-fiil ekleri:
a)-an/ -en
Koşan adam, gülen çocuk, kaçan gol
Gelen gideni aratır. Kalanlara selam olsun.
b)-ası/ -esi
Yıkılası virane, öpülesi eller, kahrolası işler
c)-mez/-maz
Geçilmez yollar, aşılmaz dağlar, eğilmez başlar
Bilinmezleri bildin, duyulmazları duydun.
d)-ar/-er
Koşar adım, geçer not, çalar saat
e)-dık/-dik
Tanıdık kimse, bildiği, iş, gördüğünüz yerler
Geldiğini görmedim, benim bildiğimi bilmiyor.
f)-ecek/acak
Gelecek yıl, bitecek işler, söyleyeceği sözler
Geleceği varsa göreceği de var.
g)-mış/-miş
Kokmuş et, pişmiş yemek, ağarmış saçlar
Kurumuş yapraklar gibi sararıp soldum.
NOT:
a)Sıfat-fiil eklerini alan sözcüklerin bir kısmı kip eki alan fiillerle karıştırılmamalıdır.
b)Sıfat-fiil eklerini alan bazı sözcükler fiilimsi özelliklerini yitirip kalıcı isme dönüşebilirler:
Devlet bakanı kasabamızı ziyaret etti.
Ünlü yazar kitaplarını imzalayacakmış.
Gelecekte neler olur bilemeyiz.
Kışın ortasında yakacağı bitmiş.
Yağmurun altında dolmuş bekledim.
Dolapta yiyecek içecek bitmişti.
c)Fiilden türeyip sıfat olarak kullanılan her sözcük sıfat-fiil değildir.
Yıkık binaların yanından geçtim.
Kırık mızrabınla dokun bu garibin gönlüne.
Çalışkan çocuklara özel önem verilmeli.
Solgun bir yüzle karşıladı beni.