ZAMİR
ZAMİR (ADIL)
Cümle içinde adların yerini tutan, onların yerine kullanılan sözcüklere zamir veya adıl denir.
Zamirler adların yerlerine kullanılan sözcükler olduğu için adların özelliklerine sahiptir. Adların aldığı bütün çekim eklerini alabilirler, ad tamlaması kurabilirler.
Zamirler iki bölüğe ayrılarak incelenirler:
a) Sözcük durumundaki zamirler,
b) Ek durumundaki zamirler.
SÖZCÜK DURUMUNDAKİ ZAMİRLER
1.Kişi zamirleri
2.İşaret zamirleri
3.Soru zamirleri
4.Belgisiz zamirler
1.KİŞİ ZAMİRLERİ
Kişi adılları, kişi adlarının yerlerine kullanılan sözcüklerdir. Dilimizde kişi adılları, tekil kişiler için ben, sen, o; çoğul kişiler için biz, siz, onlar sözcükleridir. Bu sözcükler adların yerine geçtiklerinde, ad durum eklerini alınca çekimleri şöyledir.
Beni, bana, bende, benden
Seni, sana, sende, senden
Onu, ona, onda, ondan
bizi, bize, bizde, bizden
sizi, size, sizde, sizden
onları, onlara, onlarda, onlardan
Dönüşlülük zamiri olan kendi sözcüğü de kişi adılları gibidir. Çoğu kez kişi adıllarının yerine kullanılır.
Kendim, kendin, kendi, kendimiz kendiniz, kendileri
Kendi adılı da adın durum eklerini alabilir.
UYARI: Ben, sen zamirleri –e ekini alırken köklerinde değişiklik olur, bana, sana olurlar.
*Kendi adılı kimi deyimlerde sık sık kullanılır: kendine gelmek, kendini kaybetmek, kendine yedirememek, kendini bilmek gibi.
*Adıllar sözcük türleri içinde adlardan sonra en çok özne görevi yapan sözcüklerdir. (Bu durum açık özne göreviyle olduğu gibi, daha çok gizli özne olarak da görülür.)
*Kişi adılları tamlama kurarlar: benim okulum, senin sınıfın, onun çantası, bizim arabamız, sizin dersiniz, onların çocukları…
*Kişi adılları ilgeçlerle de kullanılabilir. Bu kullanış genellikle bir tamlama biçimindedir: benim için, senin için, onun için, benim gibi, senin gibi, onun gibi, benim kadar, senin kadar, onun kadar; benim ile, senin ile, onun ile. Böyle tamlamalarda kimi zaman ilgeç de iyelik eki alır: benim gibisi, senin gibisi, onun gibisi.
*Göre ilgeci, yönelme durumuna girmiş bir kişi adılıyla kullanılır: bana göre, sana göre, ona göre.
Kişi zamirlerinin özellikleri:
1.Kişi zamirleri insan adlarının yerlerini tutar. İnsan dışındaki varlıkların yerlerini tutmaz
2.”Kendi” kişi zamiri pekiştirme görevi yapar: ben kendim, sen kendin…
3.Kişi zamirleri tamlayan olur.
4.“Kendi” zamiri tamlayan da olur tamlanan da olur.
5.Saygı amacıyla “sen” yerine “siz” kullanıldığı da olur.
6.Kişi zamirleri -siz yapım ekini alarak da kullanılabilirler: bensiz, sensiz
2.İŞARET ZAMİRLERİ
Varlıkları, genellikle adlarını söylemeden, göstererek belirten sözcüklerdir.
a)Varlık (nesne) adlarının yerlerini tutanlar:
Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, öteki, beriki, böylesi, şöylesi, öylesi.
b)Yer adlarının yerlerini tutanlar:
bura, şura, ora, burası, şurası, orası
İşaret zamirleri de diğer zamir türleri gibi çoğullanabilir ve durum eklerini alabilirler.
Bu, benim en iyi arkadaşımdır.
Şunları taşımana yardım edeyim.
Ötekinden hoşlandım, berikini bırakalım.
Diğerleri bu işe ne der bilemem.
Böylesini daha önce hiç görmemiştim.
Öyleleri işlerin iyi gitmesinden hoşlanmaz.
Buradakilerle bir anlaşma yaptık.
UYARI: Zamir olarak kullanılan bazı sözcükler cümlede farklı görev üstlenebilirler. Bunların karıştırılmaması gerekir.
Bunu kimseye söyleme
Bu adama hiç güvenmiyorum.
Böylesini bir daha göremezsin.
Böyle kitaplar bizde satılmaz.
İçlerinden kimi tanırsınız?
Kimi insanlar acıyı sever.
Kimileri seni sevmeyebilir.
Bana bugün ne aldın?
Ne tür filmler seversin?
UYARI: İşaret anlamlı bu sözcükler cümle içinde kendilerinden sonra gelen bir adı belirtiyorsa işaret sıfatı olurlar.
UYARI: İşaret anlamlı diğer sözcükler (bu, şu, öteki, beriki, diğeri…) kişi adının yerini tutsalar bile kişi zamiri değil, işaret zamiri sayılırlar.
UYARI: “O” ve “onlar” zamirleri, bir kişi adının yerini tutuyorsa kişi zamiri, insan dışında bir adın yerini tutuyorsa işaret zamiri, bir adla kullanılıyorsa işaret sıfatı olur.
O bugün seni sordu. ( kişi zamiri)
O, yuvasına gün boyu yiyecek taşıdı. (işaret zamiri)
Seni o çocuk sordu. (işaret sıfatı)
3.BELGİSİZ ZAMİRLER
Kesin bir kişi, bir nesne göstermeksizin adların yerine kullanılan, adları belirsiz biçimde karşılayan sözcüklerdir.
Kimi, biri, birisi, birkaçı, kimse, hiçbiri, bazısı, bazıları, tümü, hepsi, çoğu, kimileri, hepimiz, diğeri, başkası, birazı, falan, filan, herhangi biri, birtakımı, öteberi, şey...
Bazılarını beğenmeyip geri gönderdi.
Biri dün seni sordu.
Hepsini çok sevdiğini söyledi.
Hiçbirini daha önce görmemiş.
Kimsenin yüzüne bakamıyormuş.
Kiminin duası çok makbuldür.
Başkası bunu asla bilmesin.
Çoğu seni dinlemedi.
Herkes seni bekliyor.
Birçoğu sınavda başarılı olmuş.
Birazını da yarına sakla.
Birtakımı bu olayı saptırdı.
Yapılan her şey senin iyiliğin içindi.
UYARI: Bu sözcükler cümle içinde kendilerinden sonra gelen bir adı belirtiyorsa belgisiz sıfat olurlar:
Bazı insanlar balığı sever, bazıları ağzına koymaz.
Çoğu dükkan kapalıydı. / Çoğu kapalıydı.
Başka biri olamaz. / Başkası olamaz
4.SORU ZAMİRLERİ
Adların yerlerini soru yoluyla tutan sözcüklerdir.
Kim, ne, nere, hangisi, kaçı, kaçıncısı...
Bu gömlekleri kaça aldınız?
Müdür yanına kimi çağırmış?
Dün sen nerelerdeydin?
Bu romanlardan hangilerini okudun?
Bu adam neden söz ediyor?
Bugün beni telefonla kim aradı?
İçlerinden neyi beğenmediniz?
Sorulardan kaçını çözebildin?
Telefonlara kim bakıyor?
Bu kolide ne var?
Arkadaşın nerede oturuyor?
Senin ne zamandır aradığın hangisi?
Bu valizlerden kaçı senin?
NOT: Soru zamirleri cümleye her zaman soru anlamı katmaz. Soru anlamı katmasa da soru zamiridir.
Onun nerede olduğunu bilmiyorum.
Kaçının öldüğünden haberim yok.
Kimi aradığını bilmiyor musun?
NOT: Soru zamirleri de diğer zamir türleri gibi çoğullanabilir ve durum eklerini alabilirler.
UYARI: Ne soru sözcüğü cümledeki kullanımına bağlı olarak soru sıfatı, soru zamiri ve soru zarfı olabilir:
Bu iş ne gün bitecek?
Bu ne biçim soru?
Sen orada ne gülüyorsun?
Senden ne istiyorlar?
Ne adamsın?
EK DURUMUNDAKİ ZAMİRLER
1.İLGİ ZAMİRİ (İLGİ EKİ): Yerini tuttuğu sözcükle, eklendiği sözcük arasında ilgi kuran “-ki” ekine “ilgi zamiri” ya da “ilgi eki” denir.
İlgi zamiri belirtili ad tamlamalarında tamlananın yerini tutan “–ki” ekidir.
Benim kardeşim seninki kadar çalışkan değil.
Bizim işimiz sizinki kadar kolay değil.
Seninki sınavı kazanmış.
2.İYELİK ZAMİRLERİ: İye, sahip; iyelik, sahiplik demektir. İyelik zamirleri bir varlığın sahibini bildiren eklerdir. İyelik zamirlerine iyelik ekleri de denir.
-im, -in, -i, -imiz, -iniz, -leri
acı-m, acı-n, acı-s-ı, acı-mız, acı-nız, acı-ları
benim ömrüm, senin oyunun, onun okulu, bizim elimiz, sizin kapınız, onların yurtları
☺Tamlayanı ad olan belirtili ad tamlamalarında da, tamlayan düştüğünde “-ı” tamlanan eki iyelik zamiri olur.
●Ali’nin masa(s)ı boş. Masa(s)ı boş.
tn.eki iy.zm.
●Örtünün ütüsü bozulmuş. Ütüsü bozulmuş.
UYARI: Üçüncü tekil kişi iyelik eki olan “-i”yi durum eki olan “-i” ile karıştırmamak gerekir. Bunu anlamak için sözcüğün başına “onun” sözcüğü getirilir. Uyuyorsa iyelik eki, uymuyorsa, durum ekidir.
KİŞİ EKLERİ: Çekimli eylemlerle, ek eylemle yargı anlamı kazanmış ad ya da ad soylu sözcüklerin sonlarına gelerek eylemin ya da yargının kimin tarafından gerçekleştirildiğini bildiren eklere “kişi eki” denir.
Çekimli eylemlere gelen kişi ekleri:
Gel-di-m, gel-di-n, gel-di, gel-di-k, gel-di-niz, gel-di-ler
Gel-miş-im, gel-miş-sin, gel-miş, gel-miş-iz, gelmiş-siniz, gel-miş-ler
Emir kipi: gör-sün, gör-ünüz, gör-sünler
ADILLARIN CÜMLE İÇİNDEKİ YERİ:
Adıllar, cümle içinde diğer ad soylu sözcükler gibi özne, nesne, tümleç ve yüklem olurlar.