ADLAR
ADLAR
Evrendeki bütün varlıkları, kavramları karşılamaya yarayan sözcüklere ad denir.
Adlar aşağıdaki biçimde sınıflandırılır:
A. Varlıklara verilişlerine göre: Özel adlar, tür(cins) adları
B. Varlıların oluşuna göre: Somut adlar, soyut adlar
C. Varlıkların sayılarına göre: Tekil adlar, çoğul adlar
D. Yapılarına göre: Basit adlar, türemiş adlar, bileşik adlar
A.VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE ADLAR
1.ÖZEL ADLAR:
Evrende bir tane olan, başka benzeri olmayan varlıkları, kavramları karşılayan adlara özel ad denir.
Özel ad kapsamına şunlar girer:
a)Kişi adları ve soyadları: Mustafa Kemal Atatürk,
b)Ülke adları: Türkiye, Suriye, Amerika...
c)Şehir, ilçe, köy, cadde, sokak adları:
d)Ulus adları: Türkler, İtalyanlar, İspanyollar…
e)Dil adları: Türkçe, Almanca, Latince…
f)Kitap, gazete, dergi, yapıt adları: Radikal, Memleketimden İnsan Manzaraları
g)Kurum, kuruluş, dernek adları: Türk Hava Yolları, Kızılay…
h)Coğrafyayla ilgili gezegen, kıta, dağ, deniz adları:
ı)Din, mezhep adları: Müslümanlık, Hıristiyanlık, Alevilik, Hanefilik…
i)Hayvanlara verilen özel adlar: Boncuk, Karabaş, Çomar, Pamuk…
2.TÜR (CİNS) ADLARI:
Aynı türden olan varlıkları topluca düşündüren adlara tür adları denir. Bu adlar genelde herkeste aynı çağrışımı yapar:
Dergi, kalem, insan, duygu, çanta…
NOT
1.Tür adı olan sözcükler, o türden bir varlığı kapsayacak biçimde kullanılabilir:
Bu kitabı sana ben hediye etmiştim.
2.Tür adları o türdeki varlıkların tümünü kapsayacak biçimde kullanılabilir. Bu durumda bunlar “–ler” ekini almadan çoğul anlamda kullanılmış olur.
Aydın, çağından bir adım önde olan kişidir.
İnsanın en iyi dostu kitaptır.
Çiçek güneş ışığından en çok zarar gören bitkidir.
Doktor, hastasının derdine dermen arayan kişidir.
3.Tür adları özel ad olarak kullanılabilir: Suna, Kaya, Doğan, Sevinç, Gündüz, Gül…
Dün akşam duygu ve Kaya ile tanıştım.
TÜR ADLARININ KULLANIM ALANLARI:
a) Hayvan ve bitki adları: At, kedi, köpek, çiçek, karanfil…
b) Organ adları: Ağız, baş…
c) Akrabalık adları: Anne, baba, teyze,…
d) Araç, eşya adları: Makas, tarak, bıçak…
e) Yiyecek, içecek, giyecek adları: Süt, yumurta, gömlek, ceket…
f) Sayı adları: Bunlar asıl sayılar, sıra sayıları, üleştirme sayıları, kesir sayıları, topluluk sayıları biçiminde sınıflandırılır. Sayı adları, bir başka adı tanımlarsa sıfat olur.
Uğurlu rakamım beştir.
İçeride beş kişi bekliyor.
Son yazılıdan beş alabilmeyi başarmıştı.
g)Renk adları: Bunlar da adı tamlayınca sıfat olur.
Kırmızı en sevdiğim renktir.
Kırmızı kalemi bana uzatır mısın?
Bunca yeşil, daha önce görmediği bir şeydi.
Bir kere sevmişim yeşili, yürekten, candan.
h) Zaman adları: Bunlar eyleme yöneltilen “ne zaman” sorusunu yanıtlayınca zaman belirteci, yanıtlamayınca zaman adı olur:
Akşamlar bana hüzün verir.
Onunla akşam görüştüm.
ı) Eylem adları: Ad eylem yapmaya yarayan –mek, -me, -iş ekleriyle türetilen adlardır:
Okumak, çalışma, anlatış, yazış…
i) Yansımalar (Ses Adları):
Doğadaki seslerin taklidiyle oluşturulan ve o sesleri tanıtmaya yarayan adlardır. Bunlar tek başına ya da ikileme biçiminde kullanılır: çıt, tak, şırıl, tıkırtı, şırıltı, horultu; horul horul, çıtır çıtır…
j)Unvan adları:
B.VAROLUŞLARINA GÖRE ADLAR
1.SOMUT ADLAR
Duyu organlarımızın herhangi biriyle algılanabilen varlıkları karşılayan adlara somut adlar denir: ışık, gölge, hava, su, koku, elma…
2.SOYUT ADLAR
Duyu organlarımızla algılanamayan, nesnesi olmayan kavramları karşılayan adlara soyut ad denir: anlayış, adalet, umut, özgürlük, saygı, duygu, onur, ruh, aşk, hüzün, özlem, masumiyet, gönül, zevk…
NOT: Somut ve soyut anlamlılık cümledeki anlamla belirlenmelidir. İlk anlamıyla somut bir ad, cümlede soyut anlama; soyut bir ad da cümlede somut anlama geçebilir.
Pencereyi açın da biraz hava gelsin.
Şiirin insanı sarıveren bir havası vardı.
Odayı kötü bir koku kaplamıştı.
Bu işte pis bir koku olduğunu baştan söylemiştim.
*Eylem adları soyut addır. Eylemin gerçekleşmesinde rol oynayan varlık algılanır, eyleme akıl yoluyla karar verilir
Ona haber vermek istiyoruz.
O kitabı almaya çalışacağım.
Senin şiir okuyuşunu beğendiler.
C.VARLIKLARIN SAYISINA GÖRE ADLAR
1.TEKİL ADLAR: Aynı türden tek bir varlığı karşılayan adlardır. Çoğul eki (-ler, -lar) almamış bütün adlar tekildir
Anne, toprak, serçe, görüş, kalem…
2.ÇOĞUL ADLAR: Aynı türden birden çok varlığı anlatmak üzere “-ler, -lar” eki almış olan adlardır.
Anneler, topraklar, serçeler, görüşler, kalemler…
UYARI
Çoğul eki “-ler, -lar”, adı çoğul yapmanın dışında değişik görevler de üstlenir:
a. Ad’a aile, arkadaş, boy, hanedan anlamları katar(-gil yapım ekinin yerine geçer):
*Zehralar bizi ziyarete gelecek.
*Uygurlar da devlet kurmuş.
*Osmanlılar, Tulunoğulları, Köprülüler…
b. Ad’a abartma anlamı katar:
*Dünyalar kadar yardım toplandı.
Hasta ateşler içinde yatıyordu.
c. Ad’a”…ve benzerleri” anlamı katar:
*Yunus Emrelere her çağda ihtiyaç var.
Bu ülkede Kubilaylar yetiştikçe aydınlanmanın önüne geçilemez.
d.Ad’a yaklaşıklık anlamı katar:
*Otuz beş yaşlarında bir ozandı.
On yaşlarında bir kızı vardı.
e. Zamanda genişlik ve süreklilik anlamı katar:
Yazları yaylaya çıkarız.
Akşamları kitap okurum.
f. Tamlayanı düşmüş ad tamlamalarında, tamlanana getirilen çoğul eki, düşen (söylenmeyen) adın çoğul olduğunu belirtir.
*İki kardeş, babalarını ziyaret için hastaneye gittiler.
İki kardeş sabırsızlıkla annelerini bekliyordu.
3.TOPLULUK ADLARI: Biçimce tekil oldukları halde anlamca çokluk bildiren sözcüklere topluluk ismi denir. Bu tür adlar, biçimce tekil de, çoğul da olsa aynı türden birden çok varlığı anlatır.
Ordu, sürü, aile, öbek, dizi, halk, orman, ulus, takım, heyet, kurultay, grup, komite, tabur, ekip…
UYARI
Topluluk adını belirlemek için “…lar topluluğu” olarak tanımlanıp tanımlanmadığına bakılır.
Orman: Geniş alan kaplayan ağaç topluluğu
Sürü: Birlikte hareket eden hayvan topluluğu
Düzine: Aynı cinsten nesnelerin on iki tanesinin oluşturduğu topluluk
**Topluluk adı, “-ler” (-lar) ekini almadıkça tekil ad kabul edilir.
Sınıf, topluca tiyatroya gitme kararı aldı.
Sınıflar, tiyatro için liste yapıyor. (Sınav Yay.)
ADLARDA KÜÇÜLTME
Yağmurdan sonra tarlada onlarca gölcük oluşmuştu.
D. YAPILARINA GÖRE ADLAR
İsimler yapılarına göre üç çeşittir.
BASİT İSİMLER: Yapım eki almamış, kök halindeki isimlere basit isimler enir.
Örnek: kilim, nar, tuz, kemer, göz dil, çiçek gül…
Kuş, dal, kış, yaz, taş, ot, at, süt, çöl, sel…
Çivi, dere, ağaç, etek, böcek, petek, gölge, köpek…
Kurbağa, kelebek, ıspanak, tencere, pencere, çerçeve…
TÜREMİŞ İSİMLER:
İsim veya fiil kök ya da gövdelerine yapım eki getirilerek oluşturulan isimlere denir.
İsimler başlıca şu çeşit kelimelerden türetilir:
1) İsim kök ve gövdelerinden türemiş isimler.
2) Sıfat kök ve gövdelerinden türemiş isimler.
3) Fiil kök ve gövdelerinden türemiş isimler.
4) Yansımalardan türemiş isimler.
İSİMDEN İSİM TÜRETME
İsim kök ve gövdelerine yapım ekleri getirilmesiyle türetilir.
İsimden isim türeten başlıca ekler şunlardır:
-lik: kayalık, dağlık, odunluk, çalılık, fidanlık, ormanlık…
gözlük, ağızlık, kulaklık, başlık, kolluk, kalemlik, tuzluk, suluk…
öğretmenlik, gazetecilik, doktorluk, hemşirelik…
dostluk, arkadaşlık, analık, babalık, Türklük…
-deş: yurttaş, vatandaş, sırdaş, soydaş, dindaş, sesteş, işteş, çağdaş, meslektaş…
-ce:
-cik:
-cek:
ceğiz:
-men:
-cil:
-li:
SIFATTAN İSİM TÜRETME
Sıfat kök veya gövdelerinden yapım ekinin getirilmesiyle türemiş isimlere denir. Sıfattan isim türeten ek azdır. Başlıca ek şudur.
-lik : iyilik, güzellik, tembellik, çalışkanlık, çirkinlik, birlik, ikilik, çıplaklık, kötülük…
FİİLDEN İSİM TÜRETME
(Bakınız sözcükte yapıda fiilden isim yapan ekler.)
YANSIMALARDAN İSİM TÜRETME
Tabiattaki sesleri yansılama yoluyla meydana gelmiş isimlerdir.
Yansıma köklerine –(ı)r-, -(i)- eklerinden biri getirildikten sonra –ti eki getirilerek türetilir.
Örnek:
Gürül-tü, fısıl-tı, cızır-tı, şırıl-tı, gıcır-tı, patır-tı…
BİRLEŞİK İSİMLER
İki veya daha çok kelimenin yeni anlam verecek biçimde bir araya gelerek, birleşip kaynaşmasından meydana gelen isimlere denir.
a)Birleşik isimler cins ismi veya özel isim olabilir.
Karacaoğlan, Anadolu, Eskişehir, Kumkapı, Aksu (özel isim)
Ağaçkakan, karakol, başçavuş, karaciğer, devekuşu…
b)Hiç ek almamış iki isimden meydana gelebilir.
c)Bazı birleşik isimler, belirtisiz isim tamlamalarının ekleri düşmüş şeklidir.
Ceylanpınar, Tekirdağ, Yerköy, Bakırköy, Beyşehri…
d)Bazı isimlere “hane” kelimesi getirilerek yapılmış birleşik isimler de vardır.
e)Bazı birleşik isimler belirtisiz isim tamlaması şeklindedir.
Adapazarı, Pınarbaşı, devetabanı, külrengi, Tepebaşı…
f)Bazı birleşik isimler sıfat tamlaması şeklindedir.
Ulubey, Aksaray, İncesu, kırkayak, Akdeniz, Karagöz, karayel.
g)Birleşik isimler,bir isim, bir fiil ya da fiilimsiden meydana gelebilir.
Gecekondu, tanksavar, ağaçkakan, külbastı, Erol, kuşkonmaz…
h)Birleşik isimler iki fiilden meydana gelmiş olabilir.
Dedikodu, kaptıkaçtı, biçerdöver, okuryazar, olupbitti, alışveriş…
j)Anlam ilgisi nedeniyle birlikte kullanılan iki isimden meydana gelmiş, tek kavram bildiren birleşik isimler de vardır.
Bağ-fiil, isim-fiil, ek-fiil, sıfat-fiil…
k)Birleşik isimler tamlama, çoğul, hal eklerini alabilirler.