Eylemde Çatı

01. FİİL ÇATISI

Fiillerin özne ve nesnelerle olan ilişkilerine fiil çatısı denir. Fiiller bu ilişkilerini çatı ekleriyle sağlarlar. Bu ekler aynı zamanda fiilden fiil yapan eklerdir. Çünkü bu ekleri alan fiil kök ve gövdeleri yeni anlamlar kazanır.

Fiil çatısı fiil cümlelerinde incelenir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz.

Yüklemi çekimlenmiş eylem ya da eylemsi olan bir cümlenin çatısı incelenirken şu sıra izlenir.

KURALLAR:

1.Önce yüklem ve özne bulunur.

2.Öznenin gerçek özne mi; yoksa sözde özne mi olduğu saptanır.

3.Yüklemin kip ve kişi ekleri varsa atılır ve çatıda “-in, -il, -iş “ eki var mı araştırılır.

4.Etken, edilgen, dönüşlü ve işteş çatılı eylemlerin özelliğiyle cümledeki eylem ya da eylemsinin özelliği karşılaştırılır.

A- ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ

Eylemler özne ve yüklemin ilişkisi yönünden dörde ayrılır.
1.Etken çatılı eylemler

2.Edilgen çatılı eylemler “–( )l, -( )n”eklerini alırlar.

3.Dönüşlü çatılı eylemler “–( )l, -( )n”eklerini alırlar.

4.İşteş çatılı eylemler “-( )ş, -leş” ekini alırlar.

Şu cümleleri inceleyelim:

1.Kaleci topu attı. at-tı

2.Kaleci topa atıldı. at-ıl-dı

3.Kaleci oyundan atıldı. at-ıl-dı

4.Kaleci hakemle tartıştı. at-ış-tı

1.ETKEN ÇATILI EYLEMLER: Gerçek öznesi bulunan eylemlerdir. Özne bellidir ve işi yapan gerçek varlık odur. Başka bir deyişle: Gerçek öznesi olan ve gövdelerinde –( )n, -( )l, -( )ş eki bulunmayan eylemlerdir.

· Önümüzdeki ay yurt dışına çıkacağız. (Kim çıkacak? –Biz.)

· Büyüleyici bir ışık beni o tarafa çekti.

· Kar lapa lapa yağıyor.

· Çocuklar oyun sahasının yokluğundan yakınıyor.

· Hasan Amca yorgunluktan hemen uyudu.

· Evin içini güzelce temizledi.

· Eski resimlere dalgın dalgın baktı.

· Öğrencilerin hiçbirinde kitap olmadığını gördüm.

· Minareyi çalan kılıfını hazırlar.

· “Yine bir sofrada şen şakraktık.

· Gün denizlerde sönerken baktık.

· Ve çobanlar gibi ateşler yaktık.”

· Hasan çocuğa bağırdı.

· Ablam çantasını bahçede buldu.

· Apartman sakinleri hırsızı dövdü.

· Ablam yıllarca anneme baktı.

· Dünkü olayı herkes gördü.

· İnşaatı bitirince uzun süre dinlendi.

UYARI: Tabiat olayları (-l, -n eki alsalar bile) etken fiil olarak kabul edilir.

· Pırıl pırıl bir güneş tepelerin ardından doğdu.

· Yine yeşillendi fındık dalları.

· Atatürk milletin alınyazısını yeniden yazdı.

· Hava birden kararmıştı.

2.EDİLGEN ÇATILI EYLEMLER:

Cümlede öznesi bilinmeyen ya da bulunmayan, sözde öznesi olan fillere edilgen fiiller denir. Etken fiilin nesnesi olan öğe, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer ve bu özneye “sözde özne” denir.

Edilgen filler, etken fiillere “-( )l, -( )n” yapım ekleri getirilerek yapılır.

Etken Fiil Edilgen Fiil

Gitmek gidilmek

Atmak atılmak

Silmek silinmek

Okumak okunmak

Çalışmak çalışılmak

Çıkarmak çıkarılmak

Görmek görülmek

Binmek binilmek

İçmek içilmek

Almak alınmak

Saymak sayılmak

Asmak asılmak

**Bazı fiillere her iki edilgenlik eki de getirilerek katmerli edilgen fiil yapılabilir.

Beklenmek beklenilmek

Denmek denilmek

Yenmek yenilmek (ye-)

Söylenmek söylenilmek

İstenmek istenilmek

**Edilgen çatılı fiillerin bildirdikleri hareket, iş, oluş veya durumdan etkilenen varlığa “sözde özne” denir. Sözde özneler aslında nesnedir. Fiiller edilgenleşince, nesneler de özneleşir. Böylece edilgen çatılı eylemlerle kurulan cümlelerde nesne bulunmaz.

Öğrenciler gösteri için salonu hazırladı. (Kim hazırladı? –Öğrenciler.)
Gösteri için salon hazırlandı. (Hazırlanan ne? –Salon. Hazırlayan kim? –Yok.
Çamaşırları dolaba kaldırdı.
Çamaşırlar dolaba kaldırıldı.
Bütün fotoğrafları gözden geçirdi.
Bütün fotoğraflar gözden geçirildi.
Ablamın çantası bulundu.
Hırsız yakalandı.
Tarla satıldı.
Çamaşırlar yıkandı.
Bütün kitaplar kaplandı.
Sorunlar anlaşılamadı.
Alışveriş biraz önce yapıldı.
Arabanı teybi çalındı.
Arabalar birer birer arandı.
Çiçekler özenle sulandı.
Kağıtlar tek tek okundu.
Taşlığa terlikler sıralanmıştı.
Bulaşıklar biraz önce yıkandı.
Çocuk için bir kazak örüldü.
Geçen yılki vergiler bu yıl toplandı.
Grev günü çöpler sokağa dökülmüş.
Semtimize bu yıl yeni parklar yapılıyor.
Bahçedeki ağaçlar iki ayda bir sulandı.
Hırsızlar her gün birer ikişer yakalanıyor.
Bütün bilgiler gözden geçirildi.
Bütün bu işler halledildi efendim.
Bu akşam ağabeyime kız bakılacak.
Maç için bütün hazırlıklar tamamlandı.
Komşu köyden biçerdöver getirildi.
Ürünler harmana getirildi.
Toplantıdan önce herkes teker teker arandı.
Bütün odalar yeniden temizlendi.
Dünkü maçta oğlunun kolu kırılmış.
Bu işi halletmek için siz görevlendirildiniz.
Müze geçen hafta hizmete açıldı.
Ders programı az önce dağıtıldı.
Eşyaların çoğu dün gönderildi.
Ona, yarışmaya katılmayacağı söylenmiş.
Avludaki odunların hepsi kırıldı.
Bu iş için bakanlıktan para ayrıldı.
“Dadaloğlu, yarın kavga kurulur,
Öter tüfek davlumbazlar vurulur
Nice koç yiğitler yere serilir,
Ölen ölür kalan sağlar bizimdir. (”Dadaloğlu)
Dertler anlatıldı, gülündü, ağlandı.

UYARI: Edilgen ve dönüşlü fiiller “-l, -n” yapım eklerini aldıklarından birbiriyle karıştırılabilir. Böyle durumlarda fiil “başkası tarafından” anlamını taşıyorsa; edilgen, “kendi kendine” anlamını taşıyorsa dönüşlüdür.

Okul binası süslendi. (Okul binası başkaları tarafından süslendi.→edilgen)

Damat, iyice süslendi. (Damat, kendi kendine süslendi. →dönüşlü)

Örnek Soru:

1.Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemindeki “-n” yapım ekinin işlevi diğerlerinden farklıdır?

A) Önce duvardaki eski boyalar kazındı.

B) Kurumaya yüz tutan çiçekler iyice sulandı.

C) Belindeki ağrı nedeniyle iki gündür kıvranıyor.

D) Çitin demirleri çok iyi boyanmalıydı.

(2002- ÖO)

2.Hangi cümlenin yüklemi edilgen çatılıdır?

A) Bahçedeki ağaçlar iki ayda bir sulandı.

B) Bütün gün evin etrafında dolandı.

C) Çocuklar soba yanınca ısındı.

D)İnşaatı bitince uzun süre dinlendi.

(1996-FL/AÖL)

03. İŞTEŞ FİİLLER:

Bu fiillerin bildirdikleri işin birden fazla kişi tarafından yapılabilmesi gerekir. Eylemin birlikte veya karşılıklı yapılması söz konusudur. Fiil tabanlarına –(i)ş eki getirilir. (Bazı fiillerde –iş ekinin isimden fiil yapan –le ekiyle –le+ş biçiminde kalıplaşmış halde bulunduğunu görürüz.) İşteş fiiller genellikle nesne almazlar.

İşteş fiiller işin yapılışına göre iki grupta incelenir.

a) Karşılıklı yapılma bildirir: Yüklem durumundaki fiilin anlamında öznelerin, işi birbirlerine karşı yaptıkları görülür.

Karşılaşınca selamlaşırdık.

Hasretle kucaklaştık.

Onunla dün yolda görüştük.

Ortadaki elmaları paylaştılar.

Bu yazarla yıllarca yazışmış.

Boksörler çok yaman dövüştüler.(dönüşlüdür de)

Çocuklar maçın başında tokalaştılar.

Yarın buluşmak üzere sözleştiler.

Yolcular biraz dertleştiler.

Kavga eden arkadaşım benimle barıştı.

Onunla geçen gün tanıştık.

Konuşmacılar uzun süre atıştılar.

Eğitimin önemini tartıştık.

Ülke sorunlarını iyice tartıştık.(nesne almış)

Mahalle kahvesinde buluştular.

Basın mensuplarıyla taraftarlar gene fena halde kapıştılar.

Güreşçiler son karşılaşmalarında iyi güreştiler.

Çocuklar kendi aralarında şakalaştılar.

Bakışmak, savaşmak, sözleşmek, didişmek...

b) Birlikte yapılma bildirir: Bunlarda özneler işi birbirlerine karşı değil hep birlikte yaparlar. Yani karşıdan bir hareketin olduğu görülmez.

Otobüsteki yolcular gülüştü.

Bahçedeki kuşlar uçuştu.

Çocuklar sağa sola kaçıştı.

Çocuklar akşama kadar koşuştular.

Herkes yemeğin başına üşüştü.

Kuzular otların arasından meleşiyor.

Ağaçtaki kuşlar ötüştüler.

Bir parça ekmeği bölüştüler.

Sabaha kadar boş yere ağlaştılar.

Bekleşmek, gülüşmek, kaçışmak, sığışmak, doluşmak, ağlaşmak

c) Aşamalılık anlatan eylemler: Bazı kaynaklarda “nitelikte işteşlik” adıyla işteş sınıfına alınan, oluş bildiren fiiller de vardır. Ancak bunlarda herhangi bir iş bildirme olmadığından “işteş” mantığına pek uygunluk görülmez. Aşamalılık anlatan işteş görünüşlü eylemler olarak adlandırılırlar.

Gel-iş-miş, iyi-le+ş-ti, usta-la+ş-ıyor, güzel-le+ş-ti, yat-ış-tı, zengin-le+şti, bronz-la+ş-tı...

Taşlaş-, esmerleş-, kalınlaş-,

Elleri çalışmaktan nasırlaşmış.

Görmeyeli bir hayli güzelleşmiş.

Pantolonu yerde oturmaktan kırışmış.

**“Okula bu sabah birlikte gittiler.”cümlesinde yüklem birlikte yapılma bildirir, ancak biz buna işteş diyemeyiz. Çünkü işteş fiiller mutlaka “-ş-“ ile bitmelidir.

***Yapıca “-ş-“ ile biten her fiil de işteş değildir. Örneğin;

“Adam genç yaşında dünyayı dolaştı.”, “Otobüse yetiştim.” cümlelerinde yüklem karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı vermemektedir.

04. DÖNÜŞLÜ FİİLLER:

Öznenin hem işi yaptığı hem de yaptığı işten etkilendiği fiillerdir. Dönüşlü fiiller etkendir. Yani özneleri gerçek öznedir. Fiil tabanlarına “–l, -n” eki getirilir. İsim soylu kelimelere ” –len” eki getirilerek de oluşturulur.

Akşam için hazırlanıyoruz.
Yaşlı adam bir kenara büzüldü.
Düşman askerleri dağın arkasına çekildi.
Öğrenciler karşımıza dizildi.
Çocuğun annesi dövündü.
Teyzemler, bu mahalleden taşındılar.
Asker yedi koldan cepheye atıldı.
Aynanın karşısında saatlerce tarandı.
Banyodan çıkınca güzelce tarandı.
Öğretmen bu davranışa çok sinirlendi.
Yine sınavda birinci olmasıyla övünmüş.
Kadın oğlunun ölümüne çok üzülmüş.
Adam bundan sonra ne yapabileceğini düşünmüş.
Ağaçlar birdenbire yaşlandı.
Avukat Hanım yarınki davaya hazırlandı.
Tatilden döndükten sonra derileri soyuldu.
Çocuk uyanınca uzun uzun gerindi.
Kadın, yorgunluktan duvara yaslandı.
Öğretmen de oyunumuza katıldı.
Müdür Bey, koltuğa iyice yaslandı.
Koca bina, gece yarısı ansızın yıkıldı.
Olayı duyunca gözleri sulandı.
Adam renkli bir havluyla kurulandı.
Sınavda birinci olmasıyla övünüyordu.
Yorgun olduğu için bugün geç uyandı.
Hava soğuyunca şala sarındı.
Abla, kardeşine kızınca odasına kapandı.
Konuşmacının sözlerinden bütün çocuklar etkilendi.
Böyle bir soruyla karşılaşınca sanatçı çok bozuldu.
Konuşma izni verilmeyince öğrenci çok üzüldü.

UYARI: Fiilleri çatı yönünden incelerken eklerine bakarak (-l, -n) hemen karar vermemek gerekir. Çünkü aynı ekler farklı türde çatı oluşturabilir. Fiillerin cümledeki anlamları önemlidir.

Bu halı itina ile doku-n-muş. (Edilgen)

Eliyle çiçeğe dokun-muş. (Etken)

Ayrılırken ağlaştılar. (İşteş)

Caddeler bayram için süslendi. (Edilgen)

Ablam düğün için süslendi. (Dönüşlü)

UYARI:Edilgen fiillerde “başkası tarafından yapılma”, dönüşlü fiillerde ise “kendi kendine yapılma” anlamı vardır.

Çocuk yıkandı. (Çocuk bir başkası tarafından yıkanmışsa edilgen eylem)

Çocuk yıkandı. (Çocuk kendi kendine yıkanmışsa dönüşlü eylem)

Ahmet, iş dönüşünde yıkandı. (dönüşlü)

Evin bütün halıları ve kilimleri yıkandı. (edilgen)

Adam gelip karşıma dikildi. (dönüşlü)

Çevreye binlerce ağaç dikildi. (edilgen)

Kimi dönüşlü fiillerde ise kişinin içinde bulunduğu psikolojik durumu ifade edilir.

Duyduğu habere çok sevindi.

Bu işe gerçekten çok üzüldüm.

Sınavı başarınca çok sevindim.

UYARI: Fiilin dönüşlü mü, edilgen mi olduğunu tayin eden asıl faktör öznedir. Eylemlerdeki dönüşlülük özneyi aynı zamanda örtülü olarak nesne durumuna sokar.

“Yanımdaki adam durmadan kendisini kaşıyordu.

“Yanımdaki adam durmadan kaşı-n-ı-yordu.”

Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi nesnenin yerini “-n” eki tutmaktadır. Öyleyse dönüşlü fiillerde nesne de yoktur dolayısıyla GEÇİŞSİZDİRLER.

Dönüşlülük eki:-l (-ıl, -il, -ul, -ül)

Dağa çıkarken hepimiz çok yorulduk.

İki gün süren dev dalgalardan sonra deniz duruldu.

Kendisinin çağrılmamasına üzüldü.

Dönüşlülük eki: -n (-ın, -in, -un, -ün)

Sözlerimden bir hayli alındı.

Sınavı başarınca çok sevindim.

Bu sabah erkenden giyindim.

Gelirken müdüre göründüm.

Geçen yıl Hasan Bey eşinden boşandı.

Ahmet Bey uyumak için hemen soyundu.

Adam, düşmemek için pencereye tutundu.

Yaşlı kadın akşama kadar dövündü.

Bağımsızlık isteyen halk ayaklandı.

Dönüşlülük eki: -ş (-ış, -iş, -uş, -üş)

Genç kadın küpelerini, kolyelerini taktı, takıştırdı.

Kısa bir süre sonra halkta yanlış bir kanı oluştu.

Ahmet Bey bu kez de politikacı olmaya kalkıştı.

Çok çalıştım, ama sonunda isteklerime eriştim.

Küçük çocuk tam bir dövüşçü gibi yetişti.

Dün akşama kadar koşuşturdum.

Yaşlı adam, oğlunu görünce, genç delikanlıya dönüştü.

**Kimi zaman dönüşlü adıllar kullanılarak dönüşlü eylem, etken eylem durumuna getirilir. Ancak bu durum bütün dönüşlü eylemler için geçerli değildir.

Kendinizi çok övmeyiniz. — Çok övünmeyiniz.

Kendinizi çok yormayınız – Çok yorulmayınız.

Kendinizi iyi yıkayınız. – İyi yıkanınız.

05. NESNESİNE GÖRE FİİLLER (NESNE YÜKLEM İLİŞKİSİ)

Nesne alıp almadıklarına göre fiiller ikiye ayrılır.

1.Geçişli fiiller,

2.Geçişsiz fiiller.

1.GEÇİŞLİ FİİLLER: Nesne ile kullanılmaları gereken fiillere geçişli fiiller denir. Nesneler ismin yalın ya da “i” halinde bulunur, fiilleri geçişli yapar.

*Fiilin geçişli mi geçişsiz mi olduğunu anlamak için yükleme “neyi?, kimi?”soruları yöneltilir. Cevap veriyorsa geçişli, cevap vermiyorsa geçişsizdir.

*Eylemin önüne “onu” sözcüğünü koyduğumuzda uygun düşüyorsa geçişli, uygun düşmüyorsa geçişsizdir.

Borcumuzu ödedik. Neyi ödedik? –Borcumuzu.

Seni seviyorum. Kimi seviyorum? –Seni.

Yeşil bir manto giymişti.

Seni çok üzdük galiba.

Futbolu geçen yıl bıraktı.

Dünyanın bütün çiçeklerini getirin buraya.

Ufuk, bu programda şiir okuyor.

Pazardan elma ve portakal aldım.

Kitabımı geçen yıl Can Yayınları yayımladı.

Yüzünü uzun uzun inceledi.

Küçük el çantasını çıkardı

Eldivenleri çıkarıp yanına koydu.

Bu saatten sonra artık beni aramaz.

Su akacağı yolu kendi bulur.

Öğretmen Ahmet’i yanına çağırdı.

Ateş düştüğü yeri yakar.

Bütün gerçekleri sen saptırdın.

Yanlış sokağa girince yolumuzu kaybettik.

Kendi payına düşenleri ayırdı.

Kapıyı onun yüzüne kapattı.

Ağrılarından bütün gece inledi.

Uyarı: Eylemi nesne alabildiği halde nesnesi söylenmemiş cümleler de vardır.

Biraz daha bekleyin.

Ona ben de sormuştum.

Çok güzel anlattık.

Sabahtan beri bekliyoruz.

Az sonra dışarı çıkınca alırsın.

Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.

Arkadaşım sinemada bekliyordu.

Uyarı: Yüklemi deyimden oluşan cümlelerde dikkatli olmak gerekir.

Öğretmen ders notlarına göz attı. (Sadece “attı” değil, “göz attı” eylemi incelenmelidir.

06/ 2.GEÇİŞSİZ FİİLLER: Nesne alamayan eylemlerdir. Geçişsiz eylemler “neyi?” ya da “kimi?” sorularına cevap veremez.

Gülmek → Neyi? (yanıt yok)

→ Kimi? (yanıt yok)

Ağlamak → Neyi? (yanıt yok)

→ Kimi? (yanıt yok)

Atletler büyük bir hızla koşuyorlardı.

Güneş ufuktan şimdi doğar.

Bahçelerde güller açardı.

Köşedeki masaya oturdu.

Onlara bakarak gülüyorduk.

Çocuklara yarın maça gidecekler.

İş bulunca çok sevindi.

Buradan hiçbir otobüs geçmez.

Metro için yollar kazılıyor.

Kadın, ağlayan çocuğa bağırdı.

Öğleden sonra buluşacağız.

Çarşının ortasında duruyorum.

Kırmızı bir ay yapraklara sürünerek yükseliyordu.

Beyoğlu’nda oturuyordu.

Kargalar ağaçlara düşüyorlardı.

Çocuklar sınıfta kahkahalarla güldüler.

Gülten annesinin ölümüne aylarca ağladı.

Bu sabah erkenden işe gittim.

İstanbul’dan Ankara’ya altı saatte geldik.

Sonunda savaş bitti ve iki ülke birbiriyle barıştı.

Horoz ötse de ötmese de güneş doğar.

Okulu bitirince köyüne dönecekmiş.

Aşağıda bazı geçişsiz fiiller verilmiştir:

Uçmak, koşmak, sıçramak, kalkmak, oturmak, yürümek, azalmak, inmek, gülmek, korkmak, uzanmak, yatmak, esnemek...

GEÇİŞLİ VE GEÇİŞSİZ EYLEMLER

Çocuklar önümden geçti. (geçişsiz)

Araba bisikleti geçti. (geçişli)

Çiftçi tarlayı sürdü. (geçişli)

Yolculuk iki gün sürdü. (geçişsiz)

Dün bahçede gezdim. (geçişsiz)

Dün bahçeyi gezdim. (geçişli)

07. GEÇİŞLİ FİİLLERİN GEÇİŞLİLİK DERECELERİNİN ARTIRILMASI

ETTİRGEN FİİLLER:

Geçişli fiiller de, geçişsiz fiilleri geçişli yapan eklerle bir kat daha geçişli yapılabilir.

Ettirgen fiiller hareketin, işin, oluşun özne tarafından değil, öznenin etkisiyle başkaları tarafından yapıldığını bildirirler.

Geçişli fiilleri kök ya da gövdelerine “-t, -dir” eklerinden biri getirilerek ettirgen fiil yapılır. “-dir”eki getirildiği zaman geçişlilik derecesi bir kat artar. İkinci ek “-t” getirilirse, geçişlilik derecesi ikinci defa bir kat daha artar.

Örnek:

Geçişli Fiil Ettirgen Fiil

Doldurmak doldurtmak

Çıkarmak çıkartmak

Koymak koydurmak—koydurtmak

Almak aldırmak — aldırtmak

İçmek içtirmek — içtirtmek

Açmak açtırmak— açtırtmak

Kesmek kestirmek — kestirtmek

Ezmek ezdirmek — ezdirtmek

Atmak attırmak — attırtmak

Basmak bastırmak— bastırtmak

*Avukat belgeleri imzaladı.

*Avukat belgeleri imzalattı.

*Arsaya bir villa yaptırdı.

*Çocuğa mamasını yedirdi. (yeme işini kendisi gerçekleştirmemiştir)

Polisler öğrencilere kapıyı açtılar. (geçişli)

Polisler öğrencilere kapıyı açtırdılar. (ettirgen)

Polisler öğrencilere kapıyı açtırttılar. (ettirgen)

Aşağıdaki uyarıları size yazdırsınlar.

Çocukların ellerindekileri yere koydurun.

Çuvalları depoya taşıttı.

Genç bir çocuğa odunları kırdırttık.

Çamaşırları arkadaşlar yıkatmışlar.

Ben hakkımı kimseye yedirtmem.

Bebeğe ilaçları kaşıkla içirdiler.

UYARI: Ettirgen fiillerle oldurgan fiilleri birbirinden ayırmanın yolu şudur: -r, -t, -dir ekleri fiilden çıkarıldığında geriye geçişli bir fiil kalıyorsa fiilimiz ettirgen, geçişsiz bir fiil kalıyorsa fiilimiz oldurgandır.

Dinle(t)mek—dinlemek (geçişli/ ettirgen)

Bık(tır)mak—bıkmak (geçişsiz/ oldurgan)

UYARI: Oldurgan yapılmış fiiller –t, -dir eklerinden birini daha alarak ettirgen hale getirilebilir.

Dolmak (geçişsiz)

Dol(dur)mak (oldurgan)

Dol(dur)(t)mak (ettirgen)

08. FİİLLERDE ÇATI DEĞİŞİKLİĞİ

Geçişsiz fiiller, kök ve gövdelerine çeşitli ekler alarak geçişli olabilirler. Böylece fiilin nesne alması sağlanmış olur.

OLDURGAN FİİL:

Geçişsizken “-( )r, -t, -dir çatı değiştirme eklerinden birini alarak geçişlilik kazanmış eylemlerdir.

Birbiri ardınca bir sıra kapalı araba durdu. (Neyi durdu? Cevap vermiyor)

Birbiri ardınca bir sıra kapalı arabayı durdurdu. (Neyi durdurdu? – Cevap veriyor)

Geçişsiz fiillerin kök veya gövdelerine “-( )r, -t, -dir” yapım eklerinden biri getirilirse fiil geçişli olur. Oldurganlık ekleri, geldikleri hecenin sesli ya da son sessiz harfine göre eklenir.

1. –( )r eki :

Geçişsiz fiil Geçişli-Oldurgan fiil

Yatmak yatırmak

Düşmek düşürmek

Taşmak taşırmak

Pişmek pişirmek

Uçmak uçurmak

Kaçmak kaçırmak

Batmak batırmak

Bitmek bitirmek

2. –( )t eki :

Geçişsiz fiil Geçişli-Oldurgan fiil

sivrilmek sivriltmek

yürümek yürütmek

azalmak azaltmak

dirilmek diriltmek

ilerlemek ilerletmek

parlamak parlatmak

korkmak korkutmak

uyumak uyutmak

3.-dir eki :

Geçişsiz fiil Geçişli-Oldurgan fiil

Gülmek güldürmek

Ölmek öldürmek

Yüzmek yüzdürmek

İnmek indirmek

Bulaşmak bulaştırmak

Yaklaşmak yaklaştırmak

Binmek bindirmek

Eğlenmek eğlendirmek

Gezmek gezdirmek

NOT : Geçişli olmaları kurala bağlı olmayan fiiller de vardır.

Gelmek—getirmek

Gitmek—götürmek

Kalkmak—kaldırmak

Görmek—gördürmek—göstermek

Örnek :

*Arabadan eli bohçalı, çocuklu kadınlar indiler. (geçişsiz)

Arabadan eli bohçalı, çocuklu kadınları indirdiler. (geçişli-oldurgan fiil)

*Gök gürültüsüyle arabaya koşulu atlar ürktü.

Gök gürültüsü arabaya koşulu atları ürküttü. (geçişli-oldurgan fiil)

Elindeki son fırsatı kaçırdı.

Böyle giderse otobüsü kaçıracağız.

Babamı gece yarısı uyandırdılar.

Küçücük çocuk herkesi susturdu.

Adam onları iki saat koşturdu.

Köylü kızlar ellerindeki kovaları doldurdular.